Ríkisborgararéttur – próf í verðleikum?

Síðast skrifaði ég um íslenskuprófið sem ég þurfti að taka hjá Mími Símenntun áður en ég gæti sótt um ríkisborgararétt. Lesendur hafa kannski túlkað lýsinguna þannig, að prófið hafi verið hin besta skemmtun, sem það var að sumu leyti. En sannleikurinn er sá, að mér var alls ekki skemmt.

Ekki það að ég hafi eitthvað á móti prófum almennt. Þau eru víst mjög gagnleg þar sem þau eiga við. Ekki heldur að mér hafi fundist prófið of erfitt, það var það ekki. Nei, það sem ég sætti mig ekki við er hugmyndafræðin sem liggur á bak við prófin. Það er nefnilega þannig, að þeim sem fella á prófinu er neitað um ríkisborgararétt, og um leið um kosningarétt, og það vil ég meina að sé í fullkominni andstæðu við gildin sem við kennum okkur við og köllum „lýðræði“ á hátíðisdögum.

Ég veit fullvel hver hugsunin er á bak við þessi próf: það er betra fyrir alla – bæði innflytjendur sjálfa og alla hina – að nýbúar tileinki sér tungumál þess lands sem þeir búa í. Til þess að þeir skilji og verði skiljanlegir, til þess að þeir geti tekið þátt í þjóðfélagsumræðunni, er nauðsynlegt að hvetja þá til að læra íslenskuna. Allt í lagi.

En tilgangurinn helgar ekki meðalið. Við hvetjum ekki fólk til að taka þátt með því að hóta þeim útskúfun.

Hugmyndin um að setja skilyrði fyrir kosningarétt er reyndar ekki ný. Þvert á móti var hún mjög vinsæl í mörgum ríkjum á átjándu öld og í byrjun nítjándu. Í Bandaríkjunum tíðkaðist til dæmis á tímabili að krefja blökkumönnum um að taka lestrar- og ritunarpróf í sumum af suðurríkjunum. Slík próf voru lítið annað en afsökun til að meina þeim um þátttöku í kosningum.

En sömuleiðis í mörgum öðrum ríkjum, þar á meðal á Íslandi, var heilu þjóðfélagshópunum neitað um kosningarétt á grundvelli ófullnægjandi „færni“. Stundum var „færnin“ skilgreind eftir kynþátt eða kyn, stundum eftir eignastöðu eða menntun einstaklingsins. Kröfurnar um menntun voru réttlættar með mjög svipuðum rökum og eru notuð í dag til að meina innflytjendum aðgang að ríkisborgararétti: er ekki eðlilegt að krefja kjósendur um lágmarks tungumálaþekkingu, eins og við krefjum ökumenn um ökupróf?

Það getur vel verið að þeir sem aðhyllast slíkum prófum meini bara vel og hafi ekki ætlað að nota prófið sem afsökun fyrir útskúfun, en það breytir ekki niðurtöðuna: afleiðingin af slíkum prófum hefur alltaf verið og verður alltaf sú, að borgurum úr lægri stéttum samfélagsins, sem eru gjarnan minna menntaðir, er meint um kosningarétt. Og þess vegna fela slík próf alltaf í sér mismunun, alveg sama hvort um innfædda eða innflytjendur er að ræða.

Þetta vitum við innst inni. Við vitum til dæmis vel, að sumir unglingar koma út úr grunnskóla nánast ólæsir. Hverjum mundi detta í hug að neita þeim um kosningarétt? Hverjum mundi detta í hug að stinga upp á „borgarapróf“ þar sem menningarleg og söguleg þekking innfæddra væri könnuð til að ákveða hverjir „áttu skilið“ að hafa kosningarétt?

Nei, engum mundi detta það í hug, vegna þess að það er fullkomlega andstætt prinsippinu um lýðræði. Það prinsipp snýst um það, að hver þjoðfélagsþegn á að hafa rétt á því að segja sína skoðun um þau lög sem hann þarf að hlýða, og að þetta grunnréttindi á að vera óskilyrt og óháð menntun, hæfileikum eða bakgrunni. Sama hversu fáfróður maður er, sama hversu einangaður maður er. Gísli á Uppsölum á líka að fá að kjósa.

Hversu göfugt markmið sem tungumálakunnátta kann að vera, getur það markmið aldrei réttlætt að við búum til tvöfalt borgarakerfi og neitum „annars flokks“ borgurum um grunnréttindi.

En það er líka annað. Við sem höfum alist upp við sæmilegt skólakerfi og skólaskyldu, við sem höfum flestöll klárað grunnskóla, nánast öll farið í gegnum framhaldsskóla og mörg okkar farið í háskólanám, skiljum þetta ekki alveg. Okkur finnst kannski lítið mál að öðlast grunnþekkingu í erlendu tungumáli. En hvað með þá sem hafa ekki verið eins heppnir með menntun?

Hvað með þá sem hafa ekki einu sinni komist í gegnum grunnskóla vegna þess að þeir þurftu að vinna til að halda uppi fjölskylduna, og eru varla læsir í sínu eigin móðurmáli? Það er nefnilega ekki lítið mál fyrir slíkt fólk að læra að skrifa þó það sé ekki nema eina setningu á íslensku. Þegar við þetta bætist að tungumál þeirra er allt öðruvísi uppbyggt og með allt öðru letri en okkar, flækist málið enn frekar. Og þegar við það bætist að þurfa að vinna myrkranna á milli við þau láglaunastörf sem við hin nennum ekki að sinna, og huga að börnunum á kvöldin, þá er stundum hvorki geta né svigrúm til að leggja í almennilegt íslenskunám.

Langflesta innflytjendur sem setjast hér að til langs tíma langar óskaplega mikið til að kunna tungumálið. Þeir vita alveg eins og allir hinir, og jafnvel betur, hvað það skiptir miklu máli. Þeir upplifa það jú á hverjum degi. En aðstæðurnar eru misjafnar, og með hækkandi aldri reynist sífellt erfiðara að ná tökum á framandi tungumáli. Sumir fyllast vanmáttarkennd, og gefast einfaldlega upp. Hver ætlar að kasta fyrsta steininum? Réttið upp hönd!

Oft bæta þeir þó fyrir syndina með því að sýna af sér fyrirmyndar eljusemi, kurteisi og hjálpfýsi.

Ætlum við í alvöru að niðurlægja þá með því að neita þeim um ríkisborgararétt, sem gæti þó gefið þeim tilefni til stolts? Ætlum við að rifsa af þeim kosningaréttinn, og neita þeim þannig um rödd á hinu pólitíska sviði, vegna þess að þau „eiga hana ekki skilið“?

Ég veit að samkeppnin um vondar hugmyndir er afar hörð þessa dagana, en það er alveg óþarfi að leggjast svona lágt.