Skattpíning hinna verst settu

Það er athyglisvert að skoða skattbyrði þeirra Íslendinga sem hafa allra lægstar tekjur. Þetta eru einkum þrír hópar: Vinnandi fólk á lægstu töxtum verkalýðsfélaganna og svo aldraðir og öryrkjar, sem ekki hafa aðrar tekjur en þær sem Tryggingastofnun skammtar. Lægstu mánaðarlaun losa nú 200 þúsund og elli- og örorkubætur eru innan við 220 þúsund á mánuði. Af þessum tekjum þarf að greiða talsverða upphæð í skatt.

En það hefur ekki alltaf verið svo. Þegar núverandi skattkerfi var innleitt 1988 voru allir þessar hópar skattlausir og það ástand hélst að mestu óbreytt fram undir aldamót. Auðvitað hlýtur það að teljast gild spurning, hvort það sé eðlilegt, réttmætt eða sanngjarnt að innheimta skatt af fólki sem ekki hefur meira fé milli handa til að uppfylla brýnustu lífsþarfir sínar.

Það virðist nefnilega ekki hafa hvarflað að nokkrum manni í upphafi tímabilsins, að láta hina verst settu í samfélaginu, greiða skatta af svo lágum tekjum.

Tölfræðin sem hvergi er til

Það er orðið nokkuð langt síðan ég byrjaði að leggja drög að þessum pistli, en það reyndist ekki auðsótt. Grunntölum um skatta af lægstu tekjum er ekki haldið skipulega saman hjá Hagstofunni og þá að sjálfsögðu ekki heldur annars staðar.

Á endanum fékk ég þær tölur, sem hér er byggt á, hjá ASÍ, Fjármálaráðuneytinu og Tryggingastofnun. Alls staðar þurfti talsverðan tíma til að taka tölurnar saman, en það hafðist og ég vil nota tækifærið til að þakka viðkomandi starfsmönnum fyrir að leggja á sig þá vinnu.

Skattar af lægstu töxtum

Þetta línurit sýnir þróun skattgreiðslna af lægstu launatöxtum verkalýðsfélaganna 1988-2014. (Smellið til að stækka)

Hér má taka fram að skattgreiðslur voru auðvitað bara 0 fram til 1998, en línan er hér sýnd fyrir neðan núllpunktinn til að undirstrika hversu langt undir skattleysismörkum lægstu laun voru framan af. Skattbyrðin er einfaldlega reiknuð sem hlutfall af reglulegum mánaðarlaunum og hvorki tekið tillit til orlofs né iðgjalda í lífeyrissjóð, en skattgreiðslum af lífeyrissjóðsiðgjöldum er frestað til elliáranna.

Af 201 þúsund króna mánaðarlaunum fara sem sagt 24.600 kr. í skatt. Raunar „aðeins“ 21.600, þegar tekið er tillit til lífeyrissjóðsins. Og að frádregnum lífeyrissjóði og staðgreiðslu verða 171.700 krónur eftir til að lifa út mánuðinn.

 

Hærri laun, en lægri skattleysismörk

Það verður auðvitað að teljast harkalegt að þurfa að greiða 10-15% skatt af svo lágum tekjum. Þann sem ekki fær nema ríflega 170 þúsund í veskið, munar mikið um 20-25 þúsund krónur. Það er því eðlilegt að spyrja hvernig þetta hafi gerst. Af hverju stafar þessi gríðarlegi viðsnúningur?

Skýringarnar virðast í fljótu bragði tvær: Annars vegar hafa allra lægstu laun hækkað talsvert umfram vísitölur síðasta aldarfjórðunginn. Það getur þetta samfélag okkar talið sér til tekna. Hin ástæðan er öllu ljótari ásýndum.

Svonefndur persónuafsláttur, sú tala sem ákvarðar skattleysismörk, hefur lækkað mjög mikið að raungildi. Árið 1988 voru lægstu launataxtar 32.101 kr. en persónuafsláttur 15.552 kr. á mánuði. Persónuafslátturinn var sem sagt því sem næst helmingur lægstu launa. Nú er persónuafslátturinn 50.498, eða sléttur fjórðungur af lágmarkstaxta, sem er 201.317 kr. á mánuði.

Langt á eftir vísitölum

Það má svo spyrja hvort þetta sé sanngjarn samanburður í ljósi þess að lægstu laun hafa hækkað verulega umfram vísitölur. En því fer fjarri að persónuafsláttur hafi haldið í við vísitölur. Hefði persónuafsláttur árlega verið hækkaður samkvæmt neysluvísitölu, ætti hann nú að vera kringum 65.000 krónur á mánuði, eða 14-15 þúsundum hærri en hann er.

Launin hafa þó hækkað meira og læxtu taxtar væru ekki alveg skattlausir þótt persónuafslátturinn hefði verið hækkaður í samræmi við neysluvísitölu. Skattgreiðslan væri þá um 7.000 kr., eða um 5% af föstum launum og útborgun um 186 þúsund, sem sagt 15 þúsundum meira inn á launareikninginn. Og það munar um minna.

Hefði persónuafsláttur verið hækkaður í samræmi við launavísitölu, sem alls ekki er fráleitt sjónarmið, væru lægstu taxtar ennþá talsvert undir skattleysismörkum og af þeim þyrfti sem sagt ekki að greiða einu einustu krónu í skatt.

Þetta mættu menn hugleiða á Alþingi þessa dagana, þegar verið er að ræða „mótvægisaðgerðir“ til að vega upp á móti hækkun matarskatts. Hækkun persónuafsláttar gagnast öllum jafnt, öfugt við t.d. barnabætur, eins og Jón Steinsson hagfræðingur hefur verið iðinn við að benda á.

Eftiráskattur sem jaðrar við þjófnað

Það er ástæða til að vekja athygli á tveimur atriðum til viðbótar. Jaðarsköttum og eftirásköttun sem beinlínis jaðrar við þjófnað.

Þegar allra lægstu launataxtar eru komnir upp fyrir skattleysismörk, standa menn skyndilega frammi fyrir því við gerð kjarasamninga, að tæp 40% af launahækkun fari beint í skatta. Þetta er sama vandamál og gildir um hækkanir til fólks á hærri launum, en er mjög tilfinnanlegt fyrir þá allra tekjulægstu.

Ég fæ heldur ekki séð að neins staðar hafi verið hugsað fyrir þeim peningum sem greiddir voru í lífeyrissjóði af lægstu töxtum, meðan þessi laun voru enn skattlaus. Hefði lífeyrissjóðsiðgjaldið þá verið lagt inn á verðtryggðan bankareikning í eigu viðkomandi launþega, gæti hann tekið þessa peninga út sem skattfrjálsan lífeyri þegar þar að kemur.

En vegna þess að peningarnir fóru inn í lífeyrissjóð, verða þeir skattlagðir við útgreiðslu, alveg án tillits til þess að þeir voru ekki skattskyldir, þegar þeir fóru inn í lífeyrissjóðinn. Þetta jaðrar við þjófnað.

Nóg í bili

Hér hefur aðeins verið fjallað um allra lægstu launataxta. Öryrkjar og ellilífeyrisþegar hafa margir dálitið meira milli handanna, en þó sumir enn minna. Ég notaði þessi gögn líka til að skoða skattgreiðslur þeirra sem hafa milljón á mánuði. Hvort tveggja reyndist býsna fróðlegt. En bíður næsta pistils.