Spilaborg hrynur

Eftir Benedikt Jóhannesson

Það er vel þekkt að forsætisráðherra ber mikla virðingu fyrir mönnum sem lengi voru áhrifamestir stjórnmálamanna á Íslandi, hvor á sínum tíma, Jónasi frá Hriflu og Davíð Oddssyni. Ríkisstjórnin var mynduð á Laugarvatni, nánast undir styttunni af Jónasi, og var þar með gefinn forsmekkurinn að horft skyldi um öxl við stefnumótun.

Nýlega las ég bók Ingu Dóru Björnsdóttur um Ásu Guðmundsdóttur Wright, Kona þriggja Eyja. Ása var íslensk kona sem lengst af bjó erlendis og var gift breskum lögfræðingi. Eins og margir sem tengjast Íslandi vildu þau hjón leggja sitt af mörkum til þess að bæta hag landsins með ýmsum ráðum. Þau höfðu samband við Sturlu Jónsson, þekktan athafnamann í bænum og móðurbróður Ásu, föðurbróður Sturlu Friðrikssonar erfðafræðings, sem enn er á lífi, 92 gamall. Eiginmaður Ásu og félagi hans tryggðu sér fyrst réttindi að námugreftri í Eyrarfjalli við Önundarfjörð, en rannsóknir bentu til þess að þar væri vinnanlegt járn og báxít.

Árið var 1939 og Ísland var skuldugt, hér voru mikil gjaldeyrishöft, atvinnulíf einhæft og atvinnuleysi mikið. Hitaveituframkvæmdir höfðu hafist, en mikið vantaði á að hitaveitan næði til allrar Reykjavíkur.

Þeir félagar buðu íslensku ríkisstjórninni erlent bankalán á hagstæðum kjörum, en með því töldu þeir að með því væri hægt að koma fjöri og grósku í atvinnulíf hér á landi. Hriflu-Jónas tók á móti þeim ásamt fleiri ráðamönnum og tók þeim þunglega. Hann fór af fundinum áður en honum lauk, en 11. mars skrifaði hann grein í Tímann, grein sem teygði sig á fjórar síður. Það fór Jónas háðulegum orðum um hina erlendu gesti og gaf í skyn að þeir hefðu villt á sér heimildir. Greinin byrjar svona:

„Fyrir svo sem mánuði síðan barst sú fregn um bæinn, að miljónahöfðingjarnir væru komnir, og að þeir hefðu sezt að í gistihúsi í bænum. En vinir þeirra sögðu að þeir myndu að allavega verða þar á nóttunni, því að annars myndu þeir verða önnum kafnir í veizlum hjá ríkinu, bæjarstjórninni og hjá forstöðumönnum hinna nýju atvinnufyrirtækja. Gestirnir hafa víst ekki verið fjarri því að á líta slíkar móttökur eðlilegar, þar sem för þeirra mátti teljast meir en þýðingarmikil fyrir þessa aðila. Forráðamenn miljónanna bjuggu nú nokkra daga í bænum og þóttu mikið augnayndi á götunum. Annar maðurinn var enskur að nafni, en þó ekki líkur Englendingi í svipmóti eða framkomu.“

Ekki var hinn betri að sögn Jónasar, sagðist vera barón, en „mun hafa verið Gyðingur“. Og þá vantar ekki hæðnina:

„Hinn taldi sig vera barón, en mun hafa verið Gyðingur frá Rúmeníu eða Júgóslavíu. Hann minnti mig mest á einn af betri leikurum bæjarins, þegar hann setur á sig svart yfirskegg, barta og annað sem tilheyrir til að vera virkilegur aðalsmaður úr Balkanríkjunum. Þessir menn komu nú að máli við ríkisstjórnina og lýstu því einu erindi, að þeir hefðu gert samning við hreppsnefnd eina á Vesturlandi um leigu á járnnámu. Vildu þeir fá staðfestingu stjórnarráðsins á þessum samningi. Auk þess vildu þeir tryggja fyrirtækið gegn útsvari, tekjuskatti, byrðum við fátækraframfærslu o. s. frv. í stað þess átti landið og sveitin að fá „ágóðahlut“ í fyrirtækinu. Ríkisstjórnin vissi um að almenningur í bænum gerði sér miklar vonir um fyrirtæki þessara manna.“

Eiginmaður Ásu, hinn óenglendingslegi Englendingur, talaði fyrst um námamálið. En svo urðu tíðindi að sögn Jónasar:

„Baróninn og Sturla kaupmaður hlýddu þegjandi á þessa byrjun að samtali. Og eftir að þessum inngangi var lokið, snéri Englendingurinn sér skyndilega frá hinum stóru ráðagerðum um námuvinnsluna að fjármálum Íslendinga. Hann sagðist vita að Ísland vantaði fé, og þeir félagar væru líklegir til að geta útvegað það. Síðan byrjaði hann að telja upp skuldir landsins á ýmsum stöðum, bæði samningsbundnar og lausar, „frosnar“ innstæður erlendra manna á Íslandi o. s. frv.

…

Englendingnum þótti meira máli skipta að tala um hin miklu og góðu lán, sem Ísland þyrfti að fá, fremur en námuna. Ég lét í ljós þá skoðun, að allt umtal um lántökur væri okkur óviðkomandi, og þó að við Íslendingar værum lítil þjóð, þá myndum við ekki taka á móti umræðum um fjármál okkar frá erlendum mönnum, sem væru þeim með öllu óviðkomandi.“

Auðvitað ætlaði Jónas ekki að fara að tala við fjármál Íslendinga við erlenda menn sem kom þessi mál ekkert við. En síðar í greininni löngu ákvað Jónas að láta til skarar skríða gegn „Englendingnum“. Hann lætur líta svo út að hann hafi séð bréf hans til Sturlu:

„Barst til þingmanna vitneskja um efni bréfsins, áður en Héðinn Valdimarsson gerði það að sínum persónulega boðskap. Bréfið byrjaði með hlýrri kveðju: „Elsku Sturla“. Næst tjáði bréfritarinn að konan væri eins og venjulega við góða heilsu, en Jónsi litli hefði haft kvef nokkra daga.“

Bréfið var ekki bara uppspuni Jónasar heldur var í skáldskap hans óvenju rætin árás, jafnvel af Jónasi að vera, með tilvísuninni í Jónsa litla. Ása og maður hennar voru barnlaus og það var þeim viðkvæmt mál.

Jónas hélt hins vegar áfram eins og ekkert hefði í skorist og endar svona:

„Líklegast er það Íslendingum hollast að búa að sínum heimalda gróða: Eiga sína Sturlunga, sinn Héðinn og láta Balkanlöndin búa að þeim plöntum, sem náttúran hefir skapað handa þeim hluta álfunnar.“

Sturlungarnir eru þarna til þess að hæðast að gervi-Sturlungum eins og Ásu og Sturlu móðurbróður hennar og hinn raunverulegi Héðinn var Skarphéðinn, ólíkur Héðni Valdimarssyni foringja sósíalista sem vildi taka lánið. „Baróninn“ frá Balkanlöndum hlaut að vera ómerkilegur eins og aðrar „plöntur“ frá þeim hluta álfunnar. Íslendingum er hollast að búa að sínum heimalda gróða. Þá sem nú.

Héðinn Valdimarsson svaraði grein Jónasar í Þjóðviljanum þann 16. mars. Látum Héðin eiga síðasta orðið:

„Þegar menn hafa lesið þessa grein Jónasar Jónssonar, þá kemur manni ósjálfrátt í hug: Er það götustrákur eða fábjáni, sem sent hefur Tímanum greinina og skrifað nafn Jónasar Jónssonar undir? Eða býr ekkert á bak við hjá Jónasi nema hamstola ákefð að halda völdum og áliti í landinu með því að löggilda sem hina einu og réttu braut alla fjármálaóreiðuna, sem hann hefur staðið fyrir að skapa? Jónas hræðist ábyrgðina og uppgjör á pólitísku óreiðubúi sínu og sinna manna. Hann hræðist, að ef nýtt fjármagn næðist til landsins og farnar yrðu nýjar leiðir, þá hryndi niður öll spilaborg hans og Framsóknarliðs hans.“

Benedikt Jóhannesson