Sjálfstæð peningamálastefna gengur ekki í litlu hagkerfi

Þann 4. maí 2010 var flutt viðtal í Speglinum í RÚV við Jónas Haralz hagfræðing um efnahagsstjórnina fyrir hrunið. Jónas var einn merkasti hagfræðingur þjóðarinnar og hafði fylgst með því hvernig Íslendingar tóku hvert hænufetið á fætur öðru inn í nútímann. Þegar þetta viðtal var tekið var Jóns rúmlega níræður.

Greinin hér á eftir sem birtist í Vísbendingu 10 maí 2010 er byggð á svörum Jónasar í viðtalinu, en tilvitnanir eru ekki orðréttar.

Samræmd hagstjórn

Á Íslandi komst á samræmd hagstjórn á viðreisnarárunum. Slík hagstjórn var tekin upp í heiminum eftir heimsstyrjöldina undir áhrifum frá John Maynard Keynes. Kenningar hans byggja á því hvernig hægt sé að hafa taumhald á miklum sveiflum á markaðnum með samræmingu á peningamála og fjármála. Þessir stjórnhættir voru teknir upp á Vesturlöndum með góðum árangri því á þessum árum urðu miklar framfarir. Fastgengi milli mynta leið undir lok og þess í stað kom fljótandi gengi árið 1970. Hugmyndin um samræmda stjórn efnahagsmála er hins vegar enn í fullu gildi. Á Íslandi var slík samræming sífellt meira vanrækt eftir því sem leið á 20. öldina. Eftir 1995 er ekki hægt að tala um samræmda stjórn efnahagsmála. Á síðustu árum sáu allir að ríkisfjármál og peningastefna stönguðust á. Í gegnum Íbúðalánasjóð voru teknar ákvarðanir um mikla aukningu útlána og Alþingi samþykkti skattalækkanir, þegar rétt hefði verið að hækka skatta. Þegar stóriðjuframkvæmdir fóru af stað hefði ríkið þurft að einbeita sér að aðhaldi á öðrum sviðum. Þetta mátti öllum vera augljóst.

Stjórnkerfið er pólitískt og veikt

Stjórnarhættir landsins hafa gerbreyst. Þegar ég var ráðunautur ríkisstjórnarinnar sat ég oft á ríkisstjórnarfundum. Á þeim árum var ríkisstjórnin í raun fjölskipað stjórnvald. Engin mál sem nokkru skiptu fóru í gegn án þess að ríkisstjórnin hefði samþykkt þau. Stjórnmálamenn höfðu mikla reynslu og þekkingu á árum áður. Þeir sem komu inn á Alþingi eða urðu ráðherrar höfðu getið sér orðstír í atvinnulífinu; voru til dæmis bændur, kaupmenn, iðnrekendur og höfðu mikla reynslu. Þeir höfðu líka sér til aðstoðar þaulreynda embættismenn sem þeir gátu treyst. Það voru öðruvísi menn sem urðu ráðherrar þá en nú og embættismennirnir hafa ekki sömu reynslu og traust og áður var. Embættismannakerfið er orðið hálfpólitískt og ábyrgð eiginlegra embættismanna rýr.

Sjálfstæðar litlar myntir eiga enga framtíð

Ég er ekki trúaður á að peningamálastefna hefði nokkurn tíma gengið upp í litlu hagkerfi eins og á Íslandi. Það hefði verið hægt að gera þetta miklu betur en það hefði ekki dugað til. Ásgeir Ásgeirsson sem síðar varð forseti sagði í greinargerð um gengisstefnuna árið 1929, að mestu máli skipti fyrir Íslendinga að komast í stöðugt samband við önnur ríki þar sem gjaldmiðillinn hvíldi í föstum skorðum, þ.e.a.s. á gullfætinum. Það sama gildir enn í dag ef við setjum í stað gullfótarins myntbandalag. Sjálfstæðar litlar myntir eiga enga framtíð fyrir sér. Þær verða að vera hluti af stærra bandalagi. Fyrir okkur kemur evran ein til greina. Lönd í Vesturheimi geta myndað tengsl við Bandaríkjadal. Við erum í Evrópu og okkar mynt hlýtur að verða hluti af myntkerfi Evrópu.

Jónas Haralz. 

Benedikt Jóhannesson, heimur.is, 25. október 2015