Samkeppni eða einokun?

Getur einokun í einhverjum tilvikum verið betri en samkeppni? Ég er vafalaust einn af örfáum sérvitringum, sem er tilbúinn að svara þessari spurningu játandi, en þó að vísu að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Í samfélagsumræðunni er hugtakið „samkeppni“ orðið einshvers konar helgitákn. Það er orðin pólitísk rétthugsun, að samkeppni sé bæði góð og nauðsynleg á öllum sviðum.

Gallinn er sá að þetta stenst ekki skoðun. Samkeppni er stundum góð, en stundum slæm. Mælistikan er í mínum huga fremur einföld: Ef samkeppni leiðir af sér hagkvæmni og skilar neytendum lægra verði, er hún góð. Ef hún leiðir þvert á móti af sér óhagkvæmni og reynist neytendum dýrari, er hún slæm. Og þá getur einokun allt í einu orðið álitlegri kostur.

Því má heldur ekki gleyma að samkeppni þróast allt of oft í fákeppni. Fákeppni virkar yfirleitt bölvanlega og þótt hún sé flokkuð sem einhvers konar afbrigði af samkeppni, á hún að sumu leyti meira skylt við einokun.

Olíufélögin

Ætli íslenski bensín- og olíumarkaðurinn, sé ekki einfaldasta dæmið. Svo á að heita, að olíufélögin fjögur séu í bullandi samkeppni, en í raun er fákeppni ríkjandi á þessum markaði. Milli félaganna virðist ríkja ágæt samstaða um verðlag og þau skila held ég öll góðum hagnaði.

En vegna þess að olíufélögin eru fjögur sitjum við uppi með margfalt fleiri bensínstöðvar, en við þurfum á að halda. Það getur ekki kallast hagkvæmt. Þvert á móti er augljóst að fyrirkomulagið er óhagkvæmt fyrir neytendur, þótt það sé vafalaust hagfellt fyrir eigendur olíufélaganna.

Ef við sameinuðum öll olíufélögin í eitt einokunarfyrirtæki, mætti vafalítið spara bíleigendum samtals nokkra milljarða á ári.

Eignarhald einokunarfyrirtækja

Þótt maður geti í sumum tilvikum komist að þeirri niðurstöðu að einokun sé hagfelldara rekstrarform á tilteknum markaði, er málið ekki alveg svo einfalt. Þeirri spurningu er ósvarað hver eigi að eiga einokunarfyrirtæki. Einfalda svarið er þetta: Einokunarfyrirtæki eiga undantekningarlaust að vera sameign allra landsmanna, sem sagt í eigu ríkisins. Þetta hefur þann stóra kost að arðurinn rennur í ríkissjóð og við þurfum fyrir bragðið að borga örlitlu lægri skatta.

Þetta er þó ekki alveg sjálfgefið. Fyrirtæki í opinberri eigu eru nefnilega ekki alltaf vel rekin. Stjórnmálamenn sækjast gjarnan eftir völdum yfir slíkum fyrirtækjum. Þar er hægt að búa til vel launaðar stöður fyrir vildarvini og peningunum er ekki alltaf skynsamlega varið. Í því sambandi nægir ágætlega að benda á montbyggingu Orkuveitu Reykjavíkur.

Að mínu viti þurfa einokunarfyrirtæki þó að vera í einhvers konar almannaeigu, en eignarhaldið gæti í raun allt eins verið t.d. hjá neytendum. Það gæti hugnast mér ágætlega að einokunarolíufélag væri sameign bíleigenda, kannski einhvers konar samvinnufélag. Það væru þá þeir sem fengju arðinn greiddan í formi ávísunar eftir hver áramót.

ÁTVR

Við höfum dæmi um einokunarfyrirtæki, sem er í eigu ríkisins og stendur sig vel. Alvarlegasta ávirðing sem nýlega hefur verið borin þessu fyrirtæki á brýn, er sú að hafa sent starfsmenn á einhvers konar vínsmökkunar- og kynningarnámskeið í vínframleiðslulöndum. Og ætli það geti ekki bara talist vera eðlilegt.

ÁTVR er að mínu viti ljómandi gott einokunarfyrirtæki. Það veitir góða þjónustu, býður mikið vöruúrval og hefur á síðustu áratugum fært út kvíarnar þannig að fæstir landsmenn þurfa nú að fara um mjög langan veg. Árið 1973 þurfti ég að hringja í Ríkið á Seyðisfirði ekki síðar en á þriðjudegi til að geta sótt áfengisflösku á pósthúsið á Borgarfirði eystra á föstudegi.

Ég sé engan kost við „samkeppni“ á þessum markaði. Úrval í matvöruverslunum verður óhjákvæmilega takmarkað við söluhæstu tegundir. Og þess verður heldur ekki langt að bíða að vínbúðum ÁTVR verði lokað, vegna þess að gengur að sjálfsögðu ekki, að ríkið sé í bullandi samkeppni við einkaaðila.

Álagning einkaaðilanna verður svo auðvitað frjáls og þar með hækkar smásöluverðið. Arður af rekstri vínbúðanna rennur nú í ríkissjóð, en fer til kaupmanna eftir breytinguna.

Og þar með komum við aftur að grundvallarspurningunni: Hvort fyrirkomulagið er neytendum hagfelldara? Hvort skyldi það vera samkeppnin eða einokunin sem tryggir neytendum meira úrval og lægra verð?

Mjólkursamsalan

Mjólkursamsalan er í kröppum dansi eftir úrskurð Samskeppnisstofnunar. Fyrirtækið er að hluta til á samkeppnismarkaði og selur keppinautum sínum mjólk á hærra verði en sjálfu sér. Augljóslega er þetta galið.

Jafnvel þótt við gefum okkur að það sé rétt, að mjólkurverðið þurfi að vera hærra til utanaðkomandi aðila, en í innri viðskiptum, m.a. vegna flutningskostnaðar, breytir það í sjálfu sér engu. Það breytir heldur ekki neinu, þótt þessi mismunur sé hárnákvæmlega rétt reiknaður upp á brot úr eyri og þar af leiðandi sanngjarn.

Fyrirkomulagið er ekki gagnsætt og þar af leiðandi ekki trúverðugt.

Á hinn bóginn treysti ég mér ekki til að bera brigður á þá staðhæfingu að með einokunaraðstöðu sinni og meðfylgjandi tækifærum til sameiningar og hagræðingar, hafi Mjólkursamsölunni tekist að lækka kostnað neytenda um tvo milljarða á ári. Sé þetta rétt, er það auðvitað bara gott og blessað.

En það er einfaldlega ólíðandi að einokunarfyrirtæki sé jafnframt á samkeppnismarkaði.

Í fljótu bragði virðist einfaldasta lausnin sú, að skipta fyrirtækinu upp. Mjólkursamsalan yrði þá kaupandi að mjólk frá bændum og sæi um frumvinnslu, pökkun og heildsölu til margra smærri fyrirtækja, sem önnuðust fullvinnslu og sölu til matvöruverslana.

Það þarf ekki endilega að vera neitt því til fyrirstöðu að Mjólkursamsalan eigi og reki einhver slík fyrirtæki, en þá þarf líka að tryggja að engin önnur tengsl séu þar á milli.

En mér sýnist ekki alveg bráðliggja á því að taka sér í hönd stóra exi og ganga milli bols og höfuðs á Mjólkursamsölunni. Verkefnið er að finna lausnir, sem eru neytendum hagstæðar, en ná jafnframt að tryggja bændum sæmilegt lífsviðurværi.

Það kæmi mér ekki á óvart þótt leiðirnar að þessum markmiðum reynist sumar byggjast á frjálsri samkeppni, en einokunarfyrirtæki leiði til mestu hagkvæmni á öðrum sviðum.

Ég held satt að segja að fákeppnin sé langverst.