Jóhanna – Síðasta orrustan: Frábær mynd um einstaka tíma – og einstaka konu

Kvikmyndadómur – Karl Th. Birgisson

Þessi frábæra mynd Björns Brynjúlfs Björnssonar er um margt. Hún er samt fókuseruð og missir aldrei takt. Og hún á ríkt erindi við alla sem hafa nokkurn áhuga á samtíma sínum.

Um hvað er þá myndin? Einkum þrennt: Stjórnmálamanninn Jóhönnu Sigurðardóttur, íslenzk stjórnmál í nútíð og fortíð, og eitt tiltekið átakamál á síðasta kjörtímabili, stjórnarskrármálið, og örlög þess á vorþingi 2013.

Hvar eigum við að byrja?

Kannske á þessu: Björn Brynjúlfur fékk með samningum við Jóhönnu einstæðan aðgang að henni á síðustu mánuðum hennar í embætti forsætisráðherra. Það var snjöll hugmynd hjá honum og kjarkmikið af Jóhönnu að veita Birni þennan aðgang. Ég gæti talið upp tugi stjórnmálamanna fyrr og síðar sem hefðu ekki haft sjálfstraust til þess arna. Þeirra á meðal nokkra forsætisráðherra.

Við þetta bætist, að Jóhanna fékk engu um það ráðið hvað af efninu, sem svona var aflað, var notað í myndina. Ýmislegt í henni hefði hún viljað taka út, en hún er ekki höfundur myndarinnar, heldur viðfangsefni.

Aðgangurinn og efnið er einstætt í sögu kvikmyndagerðar á Íslandi. Og niðurstaðan dramatísk, flott og sannferðug mynd.

———-

Rauði þráðurinn í myndinni – og góður millikafli – er Jóhanna sjálf og löng saga hennar í íslenzkum stjórnmálum. Sú saga er vitaskuld efni í sjálfstæða mynd, en hún er hér sögð í mjög skýrum dráttum.

Þar stendur eitt meginatriði upp úr: Eina konan í þingflokki Alþýðuflokksins 1978-1987. Eina konan í ríkisstjórn 1987-1988. Eina konan í ríkisstjórn 1988-1991. Eina konan í ríkisstjórn 1991-1994.

Og öll þessi ár var reglan ein og söm: Karlarnir sniðgengu hana. Þeir hittumst á fundum – hvort heldur voru þingmenn eða ráðherrar í ríkisstjórn – og höfðu ekki einu sinni fyrir því að hringja í hana. Svo voru henni kynntar niðurstöður funda þessara kalla, þegar þeir höfðu tekið ákvarðanir sem henni var ætlað að hlíta.

Þeir eru til – meðal annars Jón Baldvin Hannibalsson – sem hafa sagt Jóhönnu Sigurðardóttur illa fallna til samstarfs, hún hlusti ekki á rök, sé þrjózk og öfugsnúin. Eitthvað kann að hafa verið til í þessu í upphafi – enda hefur réttlætiskennd Jóhönnu löngum verið henni fótakefli í samningum við hina praktísku –, en þeim hinum sömu tókst með þessum fautaskap líklega að gera úr henni verri stjórnmálamann en efni stóðu til.

Enginn með vott af sjálfsvirðingu lætur koma svona fram við sig, ekki einu sinni flugfreyjur, og Jóhanna Sigurðardóttir hefur haft ríkari ástæðu en margir aðrir til að taka ekki slíkum dónaskap þegjandi.

Fyrir það hefur hún fengið einkunnina: Erfið í samstarfi. Það er ódýr útgönguleið þeirra, sem tala ekki við fólk.

Að þessu leytinu fær Jón Baldvin verri útreið í þessari mynd en nokkurn tíma Árni Páll Árnason.

Af þessum trakteringum lærði Jóhanna lexíur sem reyndust henni sumpart vel, en sumpart mjög illa, þegar fram liðu stundir. Hún tortryggði flest og flesta. Og næstum vandist því að vera ein með sitt.

Eflaust bættust þar við átök í sálarlífinu um kynhneigðina, sem eru vel að merkja meðhöndluð í mynd Björns Brynjúlfs næstum án þess að áhorfandinn taki eftir því, sem lýsir handbragði höfundarins.

———-

Kemur þá að helvítis pólitíkinni.

Upphaf þriðju sögunnar er formannsskipti í Samfylkingunni snemma árs 2013, þegar Árni Páll tók við af Jóhönnu og breytti um kúrs að margvíslegu leyti. Hann kaus að stíga skref í átt frá Jóhönnu og ríkisstjórninni, en ekki „lyfta henni“, eins og Jóhanna orðar það í myndinni.

Í kjölfarið urðu þreifingar um breytta ráðherraskipan í ríkisstjórn og meðal annars var ámálgað að nýr formaður flokksins tæki við sem forsætisráðherra. Það hefði gefið Árna Páli talsvert aðra stöðu í aðdraganda kosninga.

Ekkert varð úr þessum hugmyndum og má skilja á Jóhönnu i myndinni að Steingrímur J. Sigfússon hafi haft úrslitavald um það enda hafi þau samið um það árið 2009, að embætti forsætisráðherra væri „bundið við“ hennar nafn.

Þetta er rétt, en er ekki nema hálf sagan. Hér vantar formálann um að Jóhanna vék Árna Páli úr ríkisstjórn í árslok 2011. Það var ekki af persónulegri óvild – þótt samskipti þeirra væru mestan part fremur stirð – heldur af margvíslegum málefnalegum ágreiningi.

Þegar Árni Páll sóttist svo eftir formennsku gegn Guðbjarti Hannessyni haustið 2012 var Jóhönnu svo mikið hjartans mál að koma í veg fyrir það, að hún kannaði hvað Steingrímur segði við því að Guðbjartur tæki við embætti forsætisráðherra, í von um að það styrkti stöðu hans í formannskjörinu.

Steingrímur tók þessu vitaskuld víðs fjarri. En varla er líklegt, að hann hafi haft úrslitavald um það vorið 2013, hvort Árni Páll yrði forsætisráðherra. Jóhanna sjálf lagðist eindregið gegn því og ekki ætlaði nýr formaður að draga fráfarandi formann nauðugan út úr stjórnarráðinu – og enda alveg óvíst að hann hefði haft stuðning þingflokksins til þess.

Þessi forsaga litar alla stöðuna í framvindunni sem myndin lýsir. Árni Páll er formaður flokksins niðri á þingi, Jóhanna er forsætisráðherra uppi í stjórnarráði, og á milli þeirra eru ekkert sérstaklega liprar samskiptalínur. Í myndinni er dásamleg sena í þingflokksherberginu, sem fangar kjarna þeirra samskipta eða samskiptaleysis. Líkamleg ekki síður en munnleg tjáning segir allt um samband þessara tveggja einstaklinga.

Jóhanna var þarna það sem Kaninn kallar „lame duck“ forsætisráðherra. Hún var forystumaður ríkisstjórnar að forminu til, en hún hafði engin raunveruleg völd um framgang mála, átti engan hlut að samningum eða samræðum.

Þessi staða kemur mjög skýrt fram í myndinni. Oftar en einu sinni tekur Jóhanna þannig til orða, að nú ætli hún að fara niður í þing til að kanna hvernig staðan er, eða að hún skilji bara ekkert hvað sé að gerast niðri á þingi.

Það er eins og hún hafi ekki símanúmerin hjá þingmönnum. Hún er – eins og svo oft áður – ótrúlega ein með sitt.

Hún virðist lítið sem ekkert vita um stöðu mála, nema um þrýsting innan úr Samfylkingunni, sem hún fær upplýsingar um í gegnum Hrannar B. Arnarsson, aðstoðarmann sinn, sem birtist okkur hér (óverðskuldað) aðeins sem fulltrúi tiltekins hóps í flokknum.

Hún heyrir til dæmis af því í gegnum tvo milliliði, Helga Hjörvar og þaðan í gegnum Hrannar, að Vinstri græn hafi ákveðið að gefa stjórnarskrármálið upp á bátinn, gegn því að fá náttúruverndarlög í gegn. Og verður alveg yfir sig standandi hlessa.

Talaði Jóhanna ekki einu sinni við Steingrím Joð á þessari örlagastundu? Fylgdist hún ekkert með?

„Síðasta orrustan“ er einmitt um stjórnarskrármálið. Hér verður sú atburðarás ekki rakin, en í myndinni rímar hún efnislega alveg við það sem Árni Páll lýsti í grein í Fréttablaðinu í gær.

Hún er þó á köflum mjög þingtæknileg og illskiljanleg okkur utan frá – til dæmis um að beita 71. grein þingskapa, taka málfrelsið af stjórnarandstöðunni og knýja fram atkvæðagreiðslu í tilteknu máli, nánast með ofbeldi. Þessu ákvæði hefur aðeins einu sinni verið beitt, við inngönguna í Nató 1949 með tilheyrandi óeirðum, en hefði þurft að gera tvisvar í þessu tilviki.

Í myndbroti er samt ein örstutt og mikilvæg setning sem hinn nýi formaður lætur falla á fundi forystumanna flokksins um 71. greinina og merkingu hennar fyrir „sögu íslenzkrar vinstri hreyfingar“. Það var tilvísun þrungin innihaldi sem flestir viðstaddra skildu, í ljósi þingsögunnar.

Og lýsandi eru ummæli Jóhönnu, alllöngu áður en Árni Páll tilkynnti – bæði vanhugsað og klaufalega – um örlög stjórnarskrármálsins, þar sem hann tók að sér að segja það sem allir vissu.

Jóhanna segir: „Eftir því sem hver dagur líður, þá verður maður að horfast kannski í augu við það, að þetta klárist ekki alveg, en ég er enn að halda samt í vonina.“ Hún vissi hver staðan var, en virðist ekki hafa verið í sambandi við neinn. Ein með sitt.

Lokakafli þessarar eftirminnilegu myndar þykir mér þó ekki endilega lýsa stjórnarskrármálinu, heldur þeirri staðreynd að ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur var lungann úr kjörtímabilinu og sannarlega í flestum stærstu málum sínum minnihlutastjórn.

Þetta rifjast rækilega upp í umfjöllun um tillögu um vantraust á ríkisstjórnina, sem Þór Saari (muniði eftir honum?) flutti, dró til baka og endurflutti á síðustu dögum þingsins. Þar réðst líf ríkisstjórnarinnar á atkvæðum – og búið ykkur nú undir mjög slæmt flashback – Atla Gíslasonar, Jóns Bjarnasonar, Lilju Mósesdóttur og Þráins Bertelssonar.

Sumt þessa fólks greiddi ekki einu sinni atkvæði með fjárlögum ríkisstjórnar sem það sagðist þó styðja. Það var mjög sérstakt Íslandsmet, og hin sífelldu átök um að halda meiri hluta vilja gleymast í umfjöllun um merkilega ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur.

———-

Mynd Björns Brynjúlfs er miklu meira en fóður fyrir pólitíska nörda. Hún lýsir aðstæðum, einstaklingum, sögu, fáránlegum smáatriðum sem segja þó mikla sögu (Jóhanna við Steingrím þegar allt er búið: „Jæja, pabbi.“), og afhjúpar með einstökum hætti það sem fréttirnar segja okkur ekki.

Þetta er nefnilega einstök mynd. Og hitt er bónus, að hún er um einstaka konu.