Hengingarnar vöndust smám saman. Fangar látnir taka hver annan af lífi

Út er komin bókin Í fangabúðum nazista, sem Íslendingurinn Leifur H. Muller skrifaði um dvöl sína í Sachsenhausen-búðunum í Þýskalandi. Útgefandi er Veröld og Herðubreið birtir kafla úr bókinni með góðfúslegu leyfi. Athygli er vakin á því að sumar lýsingar Leifs eru ekki fyrir viðkvæma.

———-

Til að byrja með fannst mönnum hengingarnar andstyggilegar, en sú tilfinning hvarf fljótlega. Menn voru hengdir á kvöldin meðan á liðskönnun stóð. Vorum við ávallt látnir taka ofan höfuðfatið meðan á „athöfninni“ sjálfri stóð. Gálginn var eins og stór rammi í laginu og var hægt að hengja tvo menn í einu, en milli hengingardaga var hann tekinn niður.

Fangar þeir, sem dæmdir höfðu verið til hengingar, voru látnir standa á slá sem var laus. Aðrir fangar voru látnir bregða snörunni um hálsinn á þeim og fangar voru einnig látnir spyrna í burtu slánni sem hinir dauðadæmdu stóðu á. Var fallið talsvert hátt svo að fætur fanganna næmu ekki við jörð.

Áður en aftakan fór fram var frá því skýrt hvers vegna viðkomandi maður eða menn væru hengdir. Þegar fyrstu hengingarnar fóru fram urðu allir að ganga fram hjá gálganum og horfa á líkin – sér til aðvörunar.

Sérstök vinnudeild var látin framkvæma hengingarnar. Oftast var aðeins einn maður hengdur í einu, en þó kom það fyrir nokkrum sinnum að hengdir voru tveir í einu. Hinir dauðadæmdu báru sig ávallt karlmannlega og aldrei sá ég neinum þeirra bregða. Þeir sem voru hengdir voru Rússar, Úkraínar, Þjóðverjar, Pólverjar og Hollendingar. Danir eða Norðmenn voru aldrei hengdir svo að ég vissi til.

Flestir þeirra sem dæmdir voru til hengingar höfðu verið staðnir að þjófnaði eða gerzt sekir um skemmdir á vélum eða verkfærum fangabúðanna. Þá voru og hengdir menn sem gert höfðu misheppnaðar tilraunir til flótta. Þá var alltaf reynt að sanna á þá að þeir hefðu stolið meðan þeir voru lausir, en ef ekki var hægt að færa sönnur á það, voru þeir settir í sérstaka refsivinnudeild.

Einu sinni kom það fyrir við hengingu að snaran slitnaði. Hefði þetta átt sér stað í réttarríki hefði maðurinn þá verið búinn að „afplána“ hegninguna, en því var ekki að heilsa þarna. Fyrirskipað var að hengja manninn aftur, en hann var svo máttfarinn að hann gat ekki staðið upp, svo að fangabúðastjórinn (eða SS-maður sem var þarna nærstaddur) dró upp skammbyssu sína og skaut manninn til bana.

En það kom fyrir að yfirmönnum fangabúðanna þótti ekki nóg að hengja fanga, heldur létu hýða þá fyrst. Einu sinni hafði fangi nokkur stolið leðurtösku og skorið sér skósóla úr henni. Var þetta álitið skemmdarverk af versta tagi og fanginn – Pólverji – settur í SK-hegningarvinnusveit, en síðan átti að hengja hann. Brátt rann upp sá dagur þegar átti að taka hann af lífi, en áður en aftakan færi fram var veslings maðurinn hýddur 50 högg á sitjandann, en síðan hengdur að okkur öllum ásjáandi. Og uppi á gálganum hékk leðurtaskan sem hann hafði stolið, okkur hinum til aðvörunar.

Meðan á aftökunni stóð gat Hollendingur einn ekki orða bundizt og sagði upphátt: „Das ist Gemeinheit.“ („Þetta er svívirðing“ eða eitthvað á þá leið.) Fyrirliði skálans heyrði þessi orð hans, sagði SS-mönnum frá þeim, en þeir tóku hann og settu í einangrunarklefa. Munaði minnstu að hann færi sömu leið og Pólverjinn. Það var stórhættulegt að láta í ljós að mönnum mislíkaði eitthvað sem þeir sáu ef þeir vildu ekki hljóta þunga refsingu. Á það var litið sem uppreist.

Aftaka á vinnustað

Það kom líka fyrir að menn væru hengdir á vinnustað. Það var gert við tvo Hollendinga, og vissu félagar þeirra varla fyrr en þeir voru dánir í gálganum. Voru Hollendingarnir ásakaðir um að hafa unnið skemmdarverk.

Líkt kom fyrir Pólverja einn sem vann að næturlagi í hergagnaverksmiðju. Gætti hann vélar einnar og var það einfalt og tilbreytingarlítið starf, en það varð til þess að hann sofnaði eina nóttina. Stöðvaðist vélin þar sem enginn gætti hennar og skemmdist eitthvað, en lítið að sögn manna. Pólverjinn var sakaður um skemmdarverk og settur í SK (hegningardeild). Skömmu síðar var hann tekinn aftur úr SK og settur til sömu vinnu aftur, en að þessu sinni að degi til. Hélt hann því að sjálfsögðu að þessi slysni hans væri þar með gleymd.

En svo var ekki því að fáeinum dögum eftir (eða sama daginn) að hann byrjaði að vinna aftur var komið með gálga á vinnustaðinn og Pólverjinn hengdur í viðurvist félaga sinna.

Þá kom það oft fyrir að menn frömdu sjálfsmorð með því að hengja sig þegar þeir voru orðnir vonlausir um að sleppa nokkru sinni út aftur. Átti það sér stað í Sachsenhausen skömmu eftir að ég kom þangað að fangi einn í skálanum á móti okkur hengdi sig að degi til. Það var líka algengt að SS skipaði skálafyrirliða að neyða einhvern tiltekinn fanga til að fremja sjálfsmorð og bar skálafyrirliðinn ábyrgð á því að maðurinn gerði það. Var SS þá eitthvað í nöp við manninn og vildi losna við hann með sem minnstu umstangi. Þetta gerðist þó aldrei meðan ég var í fangabúðunum.

Eins og ég hef tekið fram hryllti okkur við hengingunum, en við vöndumst þeim fljótlega. Ég man eftir því að þegar við stóðum í röðunum og biðum þess að henging væri um garð gengin, þá vorum við að spjalla um það hvort þessu mundi nú ekki senn lokið svo að við gætum farið inn og fengið kálsúpuna. Já, við óskuðum þess að þeir flýttu sér við þetta, Mönnum kann að þykja það einkennilegt, en í fyrstu áttu þó menn fullt í fangi með að hafa hemil á sjálfum sér. Kringumstæður okkar ollu því að umhyggja fyrir náunganum var af skornum skammti, enda var maður lengstum svo sljór og deyfður að ekkert gat haft áhrif á mann. Við vorum eins og skepnur, lifðum eins og skepnur og hlýddum viljalaust eins og skepnur. En þó skánaði þetta ástand með tímanum.

Við vissum ekkert hvað mundi verða af okkur þegar vígstöðvarnar fóru óðum að nálgast okkur. Við vissum ekki nema við mundum verða fluttir vestur á bóginn og deyja þá í hrönnum á leiðinni eins og menn sem fluttir voru úr ýmsum fangabúðum austar þegar Rússar nálguðust. Þegar Rússar sóttu til dæmis inn í Ungverjaland varð að rýma fangabúðir þar, og einn fangahópur kom til Sachsenhausen. Þeir voru samtals 3000 þegar þeir lögðu upp fótgangandi frá Ungverjalandi, en aðeins 1100 komust alla leið. Þegar þeir komu til okkar var ekki búið að gera neinar ráðstafanir til þess að veita þeim viðtöku, og urðu þeir að standa úti heilan sólarhring, hungraðir og kaldir, áður en þeir komust undir þak, og fækkaði þeim einnig meðan á þeirri bið stóð.