Gleðibankinn Kaupþing

„Þú leggur ekkert inn, tekur bara út,“ sungu Pálmi, Helga og Eiríkur 1986 og íslenska þjóðin mátti heita í sálrænu áfalli þegar Gleðibankinn endaði í 16. sæti. Það liðu tveir áratugir þangað til þessi stórmerkilegi banki öðlaðist þann glæsta sess, sem okkur fannst öllum að hann ætti skilið, en að vísu undir öðru heiti.

Líkindi Kaupþings og Gleðibankans fóru greinilega ekki fram hjá Þórði Snæ Júlíussyni þegar hann var að skrifa bók sína, Kaupthinking, sem nú er nýkomin út. Hann notar textalínuna hér í upphafi sem kaflaheiti og þótt hann geri ekki meira úr þessari samlíkingu, fer ákveðinn óhugnaðarhrollur um mann við tilhugsunina. Í Kaupþingi leið tíminn hratt á gervihnattaöld og menn græddu hraðar sérhvern dag og jafnvel líka sérhvert kvöld. Hins vegar  varð víst enginn tiltakanlega hugsi útaf öllum gulu miðunum.

Góður rannsóknablaðamaður þarf einkum að hafa tvennt til að bera: annars vegar færni til að setja sig nógu vel inn í viðfangsefnið til að skilja það sjálfur, hins vegar þarf hann hæfni til að koma upplýsingunum frá sér í nægilega einföldu og skýru máli.

Þórður Snær flýgur í gegnum þessa prófraun eins og Usain Bolt með vængi. Hann rekur sundur flóknar viðskiptafléttur og sléttar úr þráðunum. Í þau fáu skipti sem hann telur sig þurfa skýringarmyndir eru þær ekki flóknari en svo að þær gætu sem best átt heima í Andrésblaði. Og það er ekki allt og sumt. Á köflum tekst einföldunin svo vel að maður skellir upp úr yfir barnaskap og hálfvitagangi fléttusmiðanna.

Gott dæmi um þær aðferðir sem Þórður Snær beitir til að greiða sundur samansúrraðar flækjur, er einföld lýsing hans á fjárfestingarstarfsemi nýju bankanna:

„Það sem einkenndi fjármálageirann á fyrstu árum nýrrar aldar voru alls kyns nýjar afurðir sem hægt var að veðja á. Allar voru þær settar í flókna búninga og fengu hátæknileg nöfn sem hljómuðu þannig að allt hlyti að vera mjög gáfulegt.“

Tilgangurinn var þó bara sá, segir Þórður Snær, að sannfæra almenning um að þessi störf væru aðeins á færi útvalinna. Síðan lýsir hann því sem bankamennirnir fengust við í raun og veru:

„En í raunveruleikanum voru þeir bara að veðja. Bankamennirnir sátu ekki við rúllettuborð í spilavíti, voru ekki að dæla fimm hundruð köllum í Rauða kross-kassa … Nei þeir voru að veðja á fjármálaafurðir sem búnar voru til í bönkum og lögðu oft tugi milljarða undir í hvert sinn. Ólíkt spilavítunum … þá var vettvangur veðmálsins algjörlega án reglna. Það mátti meira að segja svindla til að reyna að hafa áhrif á útkomu veðmálsins.“

Þegar liðin eru tíu ár frá hruni er fjarlægðin orðin nógu mikil til að hægt sé að skrifa af því raunsannar frásagnir. Þessi bók fjallar auðvitað ekki nema um afmarkað svið hrunsins, en uppgangur og fall Kaupþings er þó stór partur og sennilega stærstur þeirra einstöku púslkubba sem þarf í heildarmyndina. Þótt enn sé ekki kominn botn í öll sakamál vegna Kaupþings, er búið að útkljá nógu mörg til að hægt sé að fullyrða fjöldamargt, sem gat verið fullkomið vafamál á fyrstu árunum eftir hrun.

Hvort tveggja nýtir Þórður Snær Júlíusson sér í þessari bók. Þegar rykið er sest og fjölmörg og stór sakamál útkljáð fæst mun heilsteyptari yfirsýn. Til viðbótar hefur hann viðað að sér miklu efni, sem ekki hefur áður verið gert opinbert. Þess vegna eru nokkrar alveg nýjar uppljóstranir í þessari bók.  Á liðnum árum hefur sami höfundur líka skrifað fjölmargar greinar um þessi efni og að öllu samanlögðu byggt upp gríðarlega reynslu og þekkingu á viðfangsefninu.

Bókina má fyrir bragðið bæði flokka undir samtímasagnfræði og rannsóknarblaðmennsku. Saga Kaupþings er rakin allt frá því fyrir einkavæðingu Búnaðarbankans, áfram í gegnum hrunið og allt fram á haustið 2018. Sagan er að vísu ekki alveg öll sögð af þeirri einföldu ástæðu að henni er enn ekki alveg lokið.

Þótt allra síðustu málsgreinarnar kunni enn að vera óskrifaðar, er af meira en nógu að taka: Þórður Snær rekur hér sögu ótrúlegra svika og falsana, sýnir hvernig blekkingum var beitt strax frá fyrsta degi, vitnar í símahleranir og margvísleg áður óbirt skjöl og síðast en ekki síst sýnir hann fram á, hvernig eigendur og stjórnendur rökuðu að sér óheyrilegum peningum og tókst að fela þá í skattaskjólum, þannig að a.m.k. sumir þeirra hafa enn fúlgur fjár í höndunum. En hér veitist líka dálítil innsýn í andrúmsloftið í Gleðibankanum meðan veislan stóð sem hæst.

Og sakamálasaga er þetta auðvitað á sinn hátt. Langflestir landsmenn hafa heyrt, séð og lesið fréttir af þeim dómsmálum, sem hrun Kaupþings – eða öllur heldur starfsemin – leiddi af sér. Og menn voru vissulega dæmdir í fangelsi. Á hinn bóginn hafa sennilega fæstir skilið upp né niður í þessum fréttum. Til þess voru málin allt of flókin. Í bók Þórðar Snæs getur allur almenningur lesið inntak þessara sömu frétta, en nú á auðskildu máli. Í bókinni eru einmitt dómsmálin rakin lið fyrir lið og almennt er sagan talsvert ítarlega rakin. Að því leytinu til er bókin nokkuð yfirgripsmikið heimildarit. Að hinu leytinu er þessi sakamálasaga ekki stórum mun erfiðari aflestrar en Arnaldur eða Yrsa.

Því fylgir svo nokkuð sérkennileg tilfinning að lesa þessa bók á nákvæmlega sömu dögunum og upp kemst um miður huggulega kynóra og baktjaldarotþró  þeirra gleðskaparmunka í klaustrinu í Templarasundi, sem nú standa eftir ámóta berstrípaðir og stjórnendur gleðibankans Kaupþings.

En að lestri loknum fer þessi bók ekki í samtímasöguhilluna hjá hinum hrunbókunum. Nei, þessi bók fer í handbókahilluna. Svo má lesandinn sjálfur reikna út hvað það jafngildir mörgum stjörnum.

Jón Daníelsson