Búsið, búðirnar og bein útsending frá engu

Það er skrítið hvernig sumum málum tekst að verða táknmyndir fyrir eitthvað allt annað en þau standa í raun fyrir þegar að er gáð. Eitt af því er frumvarp um áfengi í matvöruverslunum.

Hneykslun reið yfir samfélagið þegar ræða átti einmitt það efni þann 20. janúar 2009, daginn sem búsáhaldabyltingin hófst. Þetta var reyndar ekki eina málið á dagskrá en það eina sem fólk man eftir. Einhverra hluta vegna man fólk síður eftir þingsályktunartillögunum um skipafriðunarsjóð eða andstöðu við eldflaugavarnarkerfi Austur-Evrópu en áfengismáli Sigurðar Kára Kristjánssonar og fólki fannst, eðlilega, nokkuð taktlaust að ætla að ræða slík mál við þessar aðstæður. Ég var líka hneyksluð þegar ég sá dagskrá þingisins en síðar komst ég að því að almennir þingmenn ráða nánast engu um dagskrá þingsins eða hvenær málin þeirra eru rædd. Sá taktlausi var því forseti þingsins en ekki þingmaðurinn sjálfur þótt sannarlega megi klóra sér í kollinum yfir því að honum hafi dottið í hug að endurflytja þetta mál einmitt þennan vetur en málinu var dreift í þinginu 16. október 2008. Flest vorum við að hugsa um aðra hluti þá. Sigurður Kári náði ekki endurkjöri en sat engu að síður töluvert á Alþingi á síðasta kjörtímabili, einkum sem varamaður Illuga Gunnarssonar sem tók sér langt hlé frá þingstörfum vegna stjórnarsetu sinnar í Sjóði 9 hjá Glitni. Hann lagði málið samt ekki aftur fram, þrátt fyrir að hafa tækifæri til þess.

Fyrir nokkru brast hins vegar á með fréttum af því að Vilhjálmur Árnason, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, hyggðist leggja til að heimilt væri að selja bús í matvörubúðum! Þetta var um hásumar í miðju óhóflega löngu sumarhléi Alþingis þegar maður sá varla fréttir af þingmönnum á Facebook, hvað þá annað. Þetta voru sannarlega tíðindi – ekki síst vegna þess að það er ekki oft sem fjölmiðlar segja frá því að þingmenn hyggist leggja fram frumvarp einhvern tímann seinna eða séu að vinna í því að semja þau. Sá þingmaður sem fær örlitla umfjöllun um þingmannamál sitt EFTIR að hafa lagt það fram eða fengið það rætt telst heppinn. Umfjöllun um þau ÁÐUR en þau eru lögð fram er fáheyrð. Í kjölfarið fylgdu fréttir af því að aðrir þingmenn fögnuðu því að Vilhjálmur hyggðist leggja fram frumvarp. Daginn eftir var sagt nánar frá málinu og því að Vilhjálmur smakki ekki áfengi sjálfur og hafi aldrei gert sem virtist eiga að vera einhverskonar gæðastimpill.

Asskoti er hann duglegur þessi Vilhjálmur hugsaði ég en nennti svo sem ekki að setja mig vel inn í hvernig þetta væri hugsað – en gerði ráð fyrir að SUS eða Heimdallur hefði lagt að bindindismanninum að endurflytja mál Sigurðar Kára minnug orða Áslaugar Örnu Sigurbjörnsdóttur þáverandi formanns Heimdallar:

„Ég trúi því að sjálfstæðismenn sjái til þess að við getum keypt hvítvín með humrinum.“

Nú var sennilega búið að taka humarinn úr frysti.

Svo kom að því að þingið var sett. Ekki var fyrr búið að dreifa fjárlagafrumvarpinu en fréttir bárust aftur af „frumvarpinu“. Tveimur dögum eftir þingsetninguna var heljarinnar æsifrétt, algjörlega úr takti við tilefnið, í kvöldfréttum Stöðvar 2 (frá 9:42) þar sem meðal annars var boðið upp á beina útsendingu frá bílaplaninu við húsnæði SÁÁ Efstaleiti 7 þar sem rætt var við Þórarinn Tyrfingsson yfirlækni á Vogi og Arnþór Jónsson formann SÁÁ. Áður en það var gert voru helstu punktar frumvarpsins reifaðir og auk þess rætt við Finn Árnason, forstjóra Haga, á því svæði í Hagkaup í Smáralind sem áfengið yrði væntanlega selt á. Vettvangur fréttaflutningsins náði því yfir tvö sveitarfélög.

Í yfirferð Þorbjörns Þórðarsonar kom meðal annars fram að ekki mætti selja áfengi sterkara en 22% nema á afmörkuðum svæðum í matvörubúðunum, t.d. yfir búðarborð. Mér er skítsama því ég drekk ekki sterk vín en ég gat ekki með nokkru móti skilið hvers vegna einhver ætti frekar að vilja stilla sér upp í röð á föstudegi við búðarborð í Hagkaup í Smáralind eins og í Lindargötu-Ríkinu í gamla daga frekar en að rölta yfir ganginn á leiðinni út í bíl og koma við í Vínbúðinni þar beint á móti og geta valið vískí eða vodka í friði og fengið ráðleggingar frá starfsfólkinu. Þá mætti ekki selja áfengi eftir kl. 20 og vald sveitarfélaganna þegar kæmi að vínsölu væri enn til staðar. Þá mætti ekki selja vínið á undirverði og ýmislegt fleira var tiltekið.

Eftir að hafa horf á fréttina gat ég ómögulega séð að líf mitt myndi breytast nokkurn skapaðan hlut þótt frumvarpið yrði að lögum. Engu að síður fundu þeir Þórarinn og Arnþór frá SÁÁ frumvarpinu allt til foráttu og fullyrtu meira að segja að það yrðu meiri fósturskaða yrði það samþykkt.

Í kjölfar fréttarinnar þjarkaði ég við vini og kunningja á facebook um hvort aðgengi myndi raunverulega aukast. Ég lít ekki svo á að áfengi sé eins og hver önnur vara – okkur ber að fara gætilega og ég dreg heldur ekki í efa að aukið aðgengi að áfengi leiði til neyslu og að neysla geti verið skaðleg. Ódýrt vín eða bjór á hverju götuhorni allan sólarhringinn myndu trúlega auka almenna neyslu fólks og þar með skaða og kostnað samfélagsins í heild – en hér var ekki verið að leggja það til. Verð átti að vera óbreytt en mér skildist að útsölustöðum myndi fjölga þar sem vín væri ekki lengur bara selt í vínbúðum ríkisins. Ég gat þó ekki með nokkru móti séð að það myndi beinlínis auka aðgengi mitt sem íbúa á höfuðborgarsvæðinu að áfengi. Aðgengi mitt gæti eiginlega ekki verið greiðara. Nú þegar eru fjórar vínbúðir í göngufæri frá heimili mínu og ég gæti því, svona fræðilega séð alla vega, legið í því alla daga nema sunnudaga. Vildi ég bæta þeim við þyrfti ég að sýna örlitla fyrirhyggju. Ég hef heldur aldrei heyrt um alkohólista sem hætti að drekka af því að það var svo langt í vínbúð eða hún lokuð á sunnudegi.

Þetta kvöld reyndi ég að nálgast frumvarpið til að skoða það betur en komst að því að ekki var búið að dreifa því. Ég sá líka að Vilhjálmur hafði fram til þessa lítið lagt til á Alþingi. Allt þingið á undan var hann ekki fyrsti flutningsmaður á einu einasta þingmáli en á sumarþinginu 2013 lagði hann fram eina fyrirspurn til ráðherra og breytingatillögur við lög um RÚV. Bús í búðir er því ekki bara hans stærsta mál heldur nánast það eina. Og alltaf í fréttum en ekkert bólaði á frumvarpinu.

Loks var þó frumvarpið lagt fram og hægt að skoða það almennilega. Ég gerði það þó ekki fyrr en í dag þegar ég rak augun í enn eina fréttina á Vísi þar sem segir að 380 starfsmenn ÁTVR velti fyrir sér framtíð sinni. Í millitíðinni las ég einhverja grein og þá rann loks upp fyrir mér að til stæði að loka Vínbúðum ÁTVR alveg. Ég hafði ekki haft hugmyndaflug til að sjá það fyrir, heldur hélt ég að salan í matvörubúðunum bættist við. ÁTVR verður að TVR ef frumvarpið verður að lögum.

Það verður að segjast að það er töluverð breyting og ekki endilega til góðs fyrir fólkið í landinu, hvernig sem á það er litið. Reyndar á ég erfitt með að sjá fyrir hverja þessi breyting er eiginlega lögð til.

Margir hafa séð fyrir sér krúttlegar vínbúðir með sérfræðiþekkingu – eða ostabúðir þar sem hægt er að kaupa rauðvín sem hæfði hverjum osti. Eins og ég skil frumvarpið verða slíkar krúttbúðir ekki að veruleika. Skilyrt er að söluaðilinn sé alvöru matvörubúð eða stórmarkaður. Hugsanlega mætti selja vín í búðum eins og Frú Laugu eða Búrinu en aðrar krúttlegar sjoppur – hvað þá verslanir sem myndu bara selja vín – kom ekki til greina. Í greinargerð segir:

“ Í 3. efnismgr. 21. gr. er tillaga um hvaða tegundir smásöluverslana geti fengið smásöluleyfi til sölu áfengis og hverjar ekki. Þannig er gert ráð fyrir að fyrirtæki sem stunda blandaða smásölu aðra en rekstur stórmarkaða eða matvöruverslunar geti ekki fengið smásöluleyfi. Í dæmaskyni er tekið fram að starfsemi sem fellur undir ÍSAT-flokkinn 47.11.2 (söluturnar) geti ekki fengið smásöluleyfi af ástæðum sem áður hafa verið nefndar. Sömu rök liggja að baki því að óheimilt verði að veita smásöluleyfi aðilum sem reka myndbanda- og mynddiskaleigur, færanlega vagna og bása og sjálfsala.“

Hér vantar sýnist mér alveg krúttfaktorinn þótt ég nenni ekki að fletta ÍSAT-flokknum 47.11.2 upp.

Veigamestu rökin með breytingu (að mínu mati því ég fæ ekki óbragð í munninn þótt ég eigi í viðskiptum við hið opinbera af og til) hafa verið betri þjónusta á landsbyggðinni. Eftir að hafa skoðað frumvarpið og velt því fyrir mér finnst mér eiginlega það eina góða við það að minni brugghús á landsbyggðinni gætu selt framleiðsluna. Sum þeirra bjóða upp á skoðunarferðir fyrir túrista og það er bara asnalegt að þeir geti ekki keypt smakk af framleiðslunni. Slíkt mætti þó leggja til með veigaminni lagabreytingum.

Hvað aðrar landsbyggðir varðar þá er málið hreint ekki svo einfalt. Í greinargerð er fullyrt:

„Samþykkt frumvarpsins mun hafa góð áhrif á verslun á landsbyggðinni. Á sumum stöðum stendur verslun höllum fæti og rekstur hennar ber sig jafnvel ekki. Með því að gera slíkum verslunum fært að stunda smásölu með áfengi mun velta þeirra aukast og rekstur eflast.“

Þetta hljómar sannarlega vitrænt en er það ekki endilega þegar nánar er að gáð.

Vinir mínir ráku vínbúðina í litlu plássi á landsbyggðinni. Það skipti sköpum í þeirra rekstri en þau ráku bensínstöð með sjoppu þar sem einnig var hægt að kaupa prýðisveitingar. ÁTVR greiddi leigu undir búðina, eitt stöðugildi, rafmagn og hita. Það voru öruggu tekjurnar og þær voru örugglega mun hærri en álagning þeirra hefði verið á sömu vöru miðað við sömu sölu (auk þess sem þau hefðu ekki fengið að selja vín á bensínstöð). Aðrar tekjur fóru eftir fjölda ferðamanna. Vínbúðin var í sérrými á bensínstöðinni og bara opin á fyrirframákveðnum tímum en flesta daga. Mér er sagt að svona sé þetta mun víðar og nýlega bárust fréttir af því að til standi að opna ÁTVR á Kópaskeri. Þar var engin matvöruverslun til skammst tíma en búð var opnuð þar nýlega. Samkvæmt fundargerð bæjarráðs Norðurþings virðist það í raun að frumkvæði Framfarafélags Öxarfjarðar. Taldi Framfarafélagið að það myndi styrkja rekstrargrundvöll nýju verslunarinnar, bæta þjónustu við íbúa, farandverkafólk og sívaxandi fjölda ferðamanna á svæðinu. Af öðrum fréttum að dæma virðist ÁTVR einmitt ætla að leigja hluta af rými nýju verslunarinnar og það ágæta fólk sem ætlar að reka þá búð fær þá einhverjar tryggar tekjur til að byggja reksturinn á. Þ.e. verði frumvarp Vilhjálms ekki samþykkt.

Þannig má vel rökstyðja að ÁTVR hafi stutt með beinum hætti við verslun víðs vegar um landið þar sem hæpið er að verslun bæri sig, með því að borga leigu, laun fyrir einn starfsmann, rafmagn og hita.

Þá er einn punktur í viðbót sem mér er fyrirmunað að skilja að batni og það er þjónustan.

Rétt upp hönd sem finnst almennt góð þjónusta í matvörubúðum!

Með örfáum undantekningum má þakka fyrir að starfsfólkið þekki helstu tegundir grænmetis og ávaxta. (Ég bið starfsfólk Fjarðarkaupa og annað metnaðarfullt starfsfólk matvöruverslana sérstaklega afsökunar á þessum ósanngjörnu alhæfingum fyrirfram). Á það sama starfsfólk (sem kemur og fer margt hvert ansi hratt enda starfsmannavelta nokkuð hröð í þessum geira) og þekkir margt hvert ekki muninn á papaya og mangói nú allt í einu að kunna skil á helstu vínberjaþrjúgum, tanníni, hvaða vín fer með hvaða mat og muninum á 2007 árganginum í Bordeaux borðið saman við argentísku vínin frá 2005?

Í vínbúðum ÁTVR er fyrirtaksþjónusta. Starfsfólkið er frótt og áhugasamt um vöruna og vöruúrvalið og boðið og búið að miðla þekkingu sinni til viðskiptavina. Þá hafa verslanir ÁTVR það framyfir allar matvörubúðir að þar má skila óopnaðri vöru. Ef þú kaupir of mikið t.d. fyrir veislu geturðu bara farið daginn eftir (nema það sé sunnudagur), skilað og fengið endurgreitt. Þú getur líka skilað ef þú ákveður að hætta að drekka áfengi.

En af hverju er þá verið að leggja þetta til? Mér sýnist þetta frumvarp í raun ekki vera um áfengi í matvörubúðir heldur um áfengi úr sérhæfðum vínbúðum ÁTVR.

Er ÁTVR kannski bara eitthvert vígi sem ákveðinn hópur telur sig verða að vinna? Eru það trúarbrögð frekar en skynsamleg niðurstaða eftir vandlega íhugun að ríkið megi alls ekki reka verslanir, hvað sem í þeim fæst?

Mætti ég benda því ágæta fólki á að ráðast fremur að einokun í mjólkuriðnaði?