Æra herra Negusar, Sniðugt á Íslandi og Búlúlala

Í síðustu viku sagði dómari við Héraðsdóm Reykjavíkur Búlúlala við Guðjón Skarphéðinsson og benti honum í leiðinni á þau snjöllu sannindi að til að fá B þarf maður að framvísa A, sem aftur fæst gegn því einfalda skilyrði að framvísa B. Dómarinn skammaði jafnframt lögmanninn Ragnar Aðalsteinsson fyrir að vega að æru herra Negusar. Og ekki heldur lét dómarinn hjá líða að benda Guðjóni á, að sýknudómur dugar auðvitað ekki til að sanna sakleysi, ekki síst ef þetta er nú allt saman aðallega manni sjálfum að kenna. Þetta er það sem mér sýnist einna helst hægt að lesa út úr þessum merkilega dómi.

Ég skoðaði þessi gömlu sakamál, svonefnd Guðmundar- og Geirfinnsmál, með talsverðri ígrundun um nokkurra ára skeið og skrifaði bókarkorn, Sá sem flýr undan dýri, sem út kom haustið 2016. Fyrir bragðið þykist ég sæmilega vel upplýstur, bæði um málavexti og eftirmál. Og ég er ekki nema mátulega hissa á niðurstöðunni.

Guðjón gæti verið sekur

Það kemur mér að vísu alveg í opna skjöldu að Guðjón skuli hafa verið dæmdur til að greiða íslenska ríkinu eina og hálfa milljón í málskostnað. Ég velti fyrir mér hvort svo hvöss afstaða bendi til þess að réttarkerfinu þyki kominn tími til kominn að snúa vörn í sókn og bíta þetta mál endanlega af sér.

Hitt kemur mér ekkert endilega á óvart að dómarinn skuli gefa þeim möguleika undir fótinn að Guðjón gæti sem best verið sekur þrátt fyrir sýknudóminn. Réttarkerfið var nefnilega búið að byggja ágætlega undir þá afstöðu, fyrst Endurupptökunefnd,  síðan settur ríkissaksóknari og loks Hæstiréttur sjálfur. (Endurupptökunefnd tilheyrir réttarkerfinu að vísu ekki beint og um úrskurði hennar fjallaði ég dálítið í pistli á Stundinni á sínum tíma.)

Úrskurður Endurupptökunefndar varðandi Guðjón Skarphéðinsson er reyndar dálítið svipaður konfektkassa og hægt að velja þá mola sem hver kýs helst. Andri Árnason, lögmaður ríkisins í þessu dómsmáli, valdi grein 2397 og fylgdi þar fordæmi Davíðs Þórs Björgvinssonar setts ríkissaksóknara í Hæstaréttarmálinu. Fyrsta málsgreinin er svona:

„Endurupptökunefnd telur að vissulega hafi legið fyrir ýmsar sterkar vísbendingar um að framburðir endurupptökubeiðanda og annarra dómfelldu sem lúta að því að þeir hafi átt saknæman þátt í hvarfi Geirfinns Einarssonar hafi átt við rök að styðjast.“

Dómarinn virðist hafa svipaðan konfektsmekk og Andri, gleypir þetta hrátt og notar til að rökstyðja þá skoðun að Davíð Þór Björgvinsson hafi hreint ekki grundvallað kröfu sína um sýknu á því að hinir dæmdu væru saklausir, heldur hafi einungis skort nægar sannanir. Og það má reyndar til sanns vegar færa. Þessi tilvitnun er þó fremur undantekning en regla í úrskurðum Endurupptökunefndar, enda hefði endurupptökunni væntanlega verið hafnað ef þetta hefði speglað meginniðurstöðurnar.

Í beinu framhaldi kemst dómarinn svo að þeirri niðurstöðu að sýknudómur Hæstaréttar frá 2017 sé einungis bindandi um sýknuna sjálfa, en hafi ekki sönnunargildi „í skilningi laga“ um málsatvikin. Hæstaréttardómurinn frá 1980 er sem sagt í fullu gildi, að mati dómarans, „… nema að því leyti sem hið gagnstæða er sannað.“ Það er varla hægt að segja það öllu skýrar að Guðjón gæti allt eins verið sekur, það hafi bara ekki tekist að sanna það alveg nógu vel.

Auðvitað er þetta galið, en þarf ekki endilega að koma á óvart. Þegar Davíð Þór Björgvinsson, settur ríkissaksóknari, krafðist sýknu við endurupptökuna, leysti hann Hæstarétt undan þeirri byrði að taka afstöðu til efnisatrða málsins. Og það er einmitt það sem íslenska réttarkerfið vill alls ekki þurfa að gera.

Sniðugt á Íslandi

„Catch 22“ er vel þekkt hugtak, ættað úr samnefndri bandarískri skáldsögu frá 1961. Við þekkjum fyrirbrigðið t.d. sem vonlausa hringavitleysu þegar maður þarf að hafa uppfyllt A til fá B, en þarf svo á móti að framvísa B til að uppfylla A. Þetta gildir t.d. þegar útlendingar þurfa dvalarleyfi til að geta sótt um atvinnu en þurfa atvinnu til að fá dvalarleyfi. „Szchnidugt á Íszchlandi“ hét þetta í munni Spaugstofumanna.

Í dómi Héraðsdómarans er þessi hringavitleysa sett upp í því formi að bótakrafa Guðjóns sé fyrnd. Það sér auðvitað hver maður í hendi sér að ógerlegt er að höfða skaðabótamál án þess að hafa fyrst verið hreinsaður af sökinni. Og þar með er kominn hinn fullkomni vítahringur: Maður þarf að fá sýknudóm til að geta krafist bóta og sýknudóm fær maður ekki fyrr en bótakrafan er fyrnd.

Þetta er hreinlega of galið til að geta staðist. Enda er mótsögnin augljós. Það var enginn bótaréttur fyrir hendi eftir dómana 1977 og 1980 eða eftir að fangavistinni lauk. Ég sé fyrir mér að það yrði talsvert fjör í samfélaginu ef allir, sem dæmdir eru í fangelsi, öðluðust sjálfkrafa rétt til skaðabóta við lok afplánunar. Þetta getur bara ekki með nokkru móti talist nothæf lögfræði.

Það hlýtur að vera alveg morgunljóst að Guðjón gat ekki með nokkru móti átt neinn bótarétt fyrr en eftir sýknudóminn 2017. Og fyrningarfrestur byrjar ekki að líða fyrr en hann verður til.

Þetta er ekki eina mótsögnin í samhenginu. Í dómnum er komist að þeirri eðlilegu niðurstöðu að með greiðslu hinna svonefndu sanngirnisbóta nú eftir áramótin hafi ríkið viðurkennt bótaskyldu í málinu. En svo missir dómarinn sig út í tóma þvælu og fer meira að segja rangt með:

„Samkvæmt frumvarpinu er hér um að ræða fullnaðarbætur af hálfu stefnda.“ Þessi ranga fullyrðing kemur að auki nánast í beinu framhaldi af tilvitnun í greinargerð með frumvarpi að lögunum, þar sem segir: „Það verður svo að vera mat dómstóla, ef á reynir, hvort krafan hafi verið greidd að fullu eða hluta.“

En kannski er lesskilningur dómarans bara á pari við útkomu íslenskra skóla í nýlegum Pisa-könnunum.

Æra kerfisins

Meðal þess sem mesta athygli hefur vakið í þeim dómi sem hér er til umræðu er ofanígjöf dómarans við Ragnar Aðalsteinsson, lögmann Guðjóns Skarphéðinssonar. Ragnar byggði málflutning sinn m.a. á því að margir þeir, sem komu að Guðmundar- og Geirfinnsmálum á sínum tíma, hafi gerst sekir um refsiverða háttsemi. Það er reyndar átakanlega augljóst og án þess hefði verið ógerningur að fá fram þá niðurstöðu málsins sem varð raunin. Dómarinn telur sig þess umkominn að veita Ragnari Aðalsteinssyni ákúrur fyrir að nefna þetta.

„Þessi málsástæða stefnanda er með öllu haldlaus og telur dómurinn þennan málflutning lögmanns stefnanda aðfinnsluverðan, þar sem vegið er að æru opinberra starfsmanna, lifandi sem látinna, og þeir sakaðir um refsiverða háttsemi í störfum sínum.“

Nú er það að vísu svo að þessi refsiverða háttsemi hefur aldrei verið fyrir sönnuð fyrir dómi. En fyrir því er einungis ein ástæða: Háttsemi þessara manna, „lifandi sem látinna,“ virðist alls ekki mega rannsaka. Um það ríkir fullkomin samstaða innan réttarkerfisins. Fyrir slíku getur svo aftur ekki verið nema ein ástæða.

Á sinn hátt kemst dómarinn þó sennilega að kjarna málsins einmitt þarna. Það má enginn blettur falla á heiður eða æru þeirra opinberu starfsmanna sem komu að rannsókn og dómum í þessum málum. Æra réttarkerfisins virðist vera dýrmætari en nokkurt réttlæti.

Þetta er auðvitað óskiljanlegt en virðist engu að síður eina mögulega skýringin. Við eigum að bera beinlínis trúarlega virðingu fyrir óskeikulleika þeirra opinberu starfsmanna sem rannsaka, ákæra og dæma. Í eina tíð var það „heilög skylda“ að trúa á Guð. Samsvörun verður eiginlega hvergi fundin nema þar.

Búlúlala

Þetta sérkennilega hugarfar er arfleifð frá ævagamalli þjóðfélagsskipan meira eða minna formlegrar stéttaskiptingar. Valdamenn voru öðrum æðri og gerðu kröfu til djúprar og óttablandinnar virðingar almúgans. Þess háttar hugarfar lifði lengi, líka á Íslandi, og var að einhverju leyti enn við lýði á áttunda áratug síðustu aldar.

Nú ætti það að sjálfsögðu að vera löngu dautt, en virðist þó enn í hávegum haft innan réttarkerfisins. Æra þess kerfis og starfsmanna þess er heilög.

Dómurinn er að verulegum hluta endurskrifun á kröfugerð Andra Árnasonar, sem enginn ráðherra vildi kannast við að hafa lesið. Kerfishrokinn er svo stækur að menn geta bara sjálfum sér um kennt fyrir að hafa verið dæmdir, dómari misles lögskýringartexta eftir hentugleikum og telur „catch 22“ prýðilega tæka lögfræði.

Frammi fyrir slíkri forneskju, rifjast upp fyrir mér lítið kvæði eftir Stein Steinar. Hann nefndi það Búlúlala:

Abessiníukeisari heitir Negus Negusi,
og Negus Negusi segir: Búlúlúlala.
Öllum mönnum, sem íhuga málstað ríkisins,
finnst unun að heyra Negus Negusi tala.

Og í hreinskilni sagt eru allir óvinir ríkisins,
sem ekki hlusta á Negus Negusi tala.
Ég er Negus Negusi, segir Negus Negusi,
ég er Negus Negusi. Búlúlala.