Á hvort lærið klappaði hún honum? Og aðrar spurningar sem enn er ósvarað

Ritdómur – Eiríkur Stephensen

Það fyrsta sem ég tók eftir þegar ég hélt á nýjustu bók Stefáns Mána, Litlu dauðunum, var ekki hversu óþjáll titillinn er heldur bókarþykktin. Ég er nýbúinn að lesa Grimmd og þar á undan Húsið og fannst þær hefði mátt stytta um svona tuttugu prósent. Litlu dauðarnir er styttri og árennilegri en áðurnefndar bækur og er það gott. Hún er líka flott. Kápa Ragnars Helga Ólafssonar er skemmtilega útfærð og stílhrein.

Bókin segir frá Kristófer, brjóstumkennanlegum vesalingi sem er svo djúpt sokkinn í sjálfsvorkunn að það tekur því eiginlega ekki fyrir lesandann að vorkenna honum líka. Mann langar bara til að hrista hann duglega, löðrunga og segja honum að taka sér nú tak maður og hætta þessu bévítans væli, það sé nú einu sinni verið að spandera í hann heilli jólabók! Gegnumgangandi upplifir hann sig fórnarlamb ytri aðstæðna hvort sem um er að ræða vanrækslu föður í gamla daga, stormasamt samband við eiginkonuna Margréti eða yfirlætisfullt og ógnandi viðmót tengdaföður og mágs. Meðvirknin og gremjan eru að ganga af honum dauðum og hann er svo mikill lúser að hann getur ekki einu sinni byrjað á lokaritgerðinni í bókmenntafræðinni hvað þá klárað hana (þetta með lokaritgerð í bókmenntafræði er reyndar svo mikil klisja að ég trúi ekki öðru en að Stefán Máni sé að djöflast í okkur). Það er helst þegar hann lendir í rökræðum við öfgafulla jaðarhópa um grundvöll lýðræðis, samfélagsleg gildi og almenna ábyrgð þjóðfélagsþegnanna (já, það gerist oftar en einu sinni) að hann sýnir af sér einhverja djörfung.

Kristófer gerist bankamaður á uppgangstímunum í íslensku efnahagslífi og sagan gerist á mánuðunum í kringum efnahagshrunið 2008 og lýsir því hvernig hann reynir að takast á við breyttar aðstæður í kjölfar þess. Margrét konan hans er yfirstéttargella af Seltjarnarnesi og samband þeirra er litað af ýmsum uppákomum sem það hefur þurft að þola í gegnum tíðina. Saman eiga þau lítinn son sem virkar dálítið eins og leikmunur fyrir framvindu sögunnar og stundum er reyndar engu líkara en þau hjónin líti sjálf á hann sem leikmun í lífi sínu. Bókinni er skipt í tvo hluta. Atburðarásin er fremur tíðindalítil í þeim fyrri en þar er tilvistarkreppu Kristófers lýst og hvernig hún gegnsýrir hversdagsleg samskipti hans við annað fólk en í þeim seinni fara leikar að æsast til muna og yfirbragð sögunnar verður allt annað. Við tekur hálfdraumkennt ferðalag; flótti eða uppgjör þar sem skilin milli raunveruleika og kynjaheims mást út. Tempóið gerbreytist og maður getur varla lagt frá sér bókina.

Stefán Máni er á heimavelli í lokakafla bókarinnar. Hann er góður plottari og hefur gott vald á spennuþrunginni frásögn þar sem hann matar lesandann á litlum molum sem seðja ekki en æsa upp hungrið í að lesa meira. Mér finnst hinsvegar lýsingar hans á kemistríunni innan litlu fölskyldunnar ekki nógu trúverðugar. Hegðun hjónanna er vægast sagt mjög einkennileg og órökræn og ég átti fremur erfitt með að gera mér upp skilning eða samúð með þeim og sérstaklega þótti mér ósannfærandi hvernig Kristófer og Margrét hugsa um (eða hugsa ekki um) litla drenginn sinn.

Mér hefur stundum þótt fullnákvæmar staða- og persónulýsingar sem og oft á tíðum langsótt líkingamálið vera annars spennandi og veluppbyggðum sögum Stefáns Mána til trafala. Hann hefur heldur dregið úr langdregnum ofurnákvæmum lýsingum í þessari sögu þó að slíku bregði vissulega fyrir t.d. í upphafssenunni þegar hálf blaðsíða er nýtt í að lýsa kaffihúsinu í Perlunni án þess að það geri nokkuð fyrir byggingu senunnar sem þar gerist. Annars tekst honum oft vel upp og ég skellti til dæmis uppúr þegar ég las lýsinguna á tengdamóður Kristófers sem stóð mér ljóslifandi fyrir hugskotssjónum. Ég hnaut á nokkrum stöðum um orðalag sem flæðir ekki alveg eðlilega eins og „Margrét hlær og klappar honum á annað lærið“. Þetta er kannski argasta smásmygli í mér (talandi um smásmygli rak ég augun í þrjár innsláttarvillur í bókinni) en væri ekki eðlilegra fyrst lesandinn þarf að vera upplýstur um að hún klappaði honum ekki á bæði lærin að segja hvort lærið það var? Þannig hefði allavega ferköntuðum þráhyggjupésum eins og mér verið hlíft við tilgangslausum heilabrotum.

Hvað um það: Litlu dauðarnir er prýðislesning þó nokkuð ójöfn sé og hefði þurft aðeins meiri yfirlegu.

Þrjár stjörnur.

Eiríkur Stephensen