Getur jöfnuður verið of mikill?

„Jöfnuður er of mikill,“ sagði í fyrirsögn í Viðskiptablaðinu á dögunum og ég viðurkenni að fyrirsögnin stuðaði mig. Orðin koma frá Ásdísi Kristjánsdóttur, forstöðumanni efnahagssviðs Samtaka atvinnulífsins sem vitnar til nýrrar skýrslu OECD sem sýnir að hvergi sé meiri jöfnuður en á Íslandi. Hvergi sé bilið á milli hinna ríku og fátæku minna og hefur það minnkað mikið frá 2007 en á þensluárunum þar á undan jókst það aftur á móti töluvert. Í viðtalinu er einnig minnst á nýbirtar tölur frá Hagstofunni um að á Íslandi sé einna minnstur munur á ráðstöfunartekjum fólks eftir menntun í Evrópu. Það rímar við málflutning BHM sem vill að menntun sé metin til launa. Tölur af launaseðlum hjúkrunarfræðinga sem hafa birst víða sýna að svo er ekki.

Kjaradeilur hafa verið áberandi síðustu mánuði og allt samfélagið í járnum. Ég hef ítrekað staðið mig að því að vera meira og minna sammála flestum deiluaðilum þótt sum sjónarmiðin fari alls ekki saman. Mér fannst að læknarnir ættu að fá almennilegt kaup því annars gætum við misst þá úr landi og mér finnst krafan um 300 þúsund króna lágmarkslaun bæði sanngjörn og eðlileg. Mér finnst þó alls ekkert eðlilegt við það að hjúkrunarfræðingar, sem vinna störf sem ég gæti ekki leyst af hendi þótt líf mitt lægi við, séu núna með um 300 þúsund króna grunnlaun eftir strembið og ólaunað fjögurra ára háskólanám. Kvennastéttinni bjóðast ekki sömu hækkanir og læknum, þrátt fyrir sambærilega hættu á að íslenskar hjúkkur flytji umvörpum til Noregs. En ég og verðtryggða húsnæðislánið mitt höfum líka áhyggjur af verðbólgunni, rétt eins og Seðlabankastjórinn, þótt við skiljum ekki þá röksemdafærslu að launahækkun til þeirra lægst launuðu og kvennastétta muni hlaupa út í verðlagið og koma af stað verðbólgu en stýrivaxtahækkun og nýtt álver í Skagafirði muni ekki gera það. Svo skil ég vel að aldraðir og öryrkjar vilji að sínar bætur fylgi lægstu launum. „Það geta ekki endalaust allir fengið leiðréttingar,“ sagði fjármálaráðherra og í það súra epli er öldruðum væntanlega ætlað að bíta enda svo „gríðarlega dýrt að láta bætur fylgja lágmarkslaunum.“ Þá hætti ég reyndar að vera sammála.

Almennt þykja flestum ríkisstjórnir á vorum tímum vondar og þær lifa kosningar sjaldnast af. Það einskorðast ekki við Ísland, kjósendur virðast almennt vilja eitthvað annað en þeir kusu síðast. Sumir sögðu ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur „verstu ríkisstjórn allra tíma“. Þeir höfðu greinilega gleymt ríkissstjórnunum þar á undan sem blésu í blöðruna og haarderuðu svo á meðan heilt fjármálakerfi hrundi yfir okkur. Vissulega voru Jóhönnu-stjórninni mislagðar hendur um margt (og verkefnin mörg svo stór að ljóst var að ekki næðist að vinna þau öll á einu kjörtímabili) en eitt má hún þó eiga. Þótt niðurskurður hafi verið töluverður, meðal annars á bótum, var þess gætt að kjör þeirra allra verst settu væri ekki skert umfram það sem fall krónunnar fól í sér. Jóhanna passaði þá. Þá var reynt að hlífa heilbrigðis- og menntakerfunum og þrátt fyrir töluverðan niðurskurð var hann mun minni þar en á öðrum sviðum. Samanburðurinn við kjör aldraðra og niðurskurð í Grikklandi er sláandi. En það er sem sagt ekki vegna þess að kjör hinna lægst settu hér á landi hafi batnað sem dregið hefur saman með þeim ríkustu og blönkustu – tekjur allra lækkuðu nema þeirra sem allra minnst fá. Og boðuð upprisa millistéttarinnar hefur látið á sér standa. Laun á Íslandi eru almennt einfaldlega alltof lág.

Það sjónarmið að ójöfnuður sé í eðli sínu æskilegur og góður hljómaði hátt fyrir hrun. Þá var því haldið fram að enginn myndi nenna að mennta sig eða leggja nokkuð á sig til framþróunar samfélagsins nema fá fyrir það góða umbun. Við værum með öðrum orðum knúin áfram af græðgi. Samhliða þessu sjónarmiði var brauðmolakenningunni jafnan flaggað. Væri þeim ríkustu bara gert kleift að verða enn ríkari, myndu brauðmolar af borðum þeirra falla niður til okkar hinna og við verða södd af.

Kreppu síðar hefur slegið töluvert á þessar raddir. OECD hefur meira að segja fullyrt að mikill ójöfnuður sé skaðlegur og hamli beinlínis hagvexti. Bæði AGS og Alþjóðabankinn hafa tekið undir þetta. Hagfræðingar hafa einnig mælt gegn ójöfnuði í meira mæli og einn þeirra, Thomas Piketty, telur ójöfnuð eina af orsökum fjármálakreppunnar þar sem frosinn kaupmáttur lág- og millistétta Bandaríkjanna á tíma þegar lánsfjármagn var ódýrt og eftirlit með fjármálafyrirtækjum í lágmarki leiddi til aukinnar skuldsettningar sem fór úr böndunum með skelfilegum afleiðingum sem sér ekki fyrir endann á.

Maður hélt því í einfeldni sinni að það væri núorðið almennt viðurkennt að brauðmolakenningin hefði verið afsönnuð. Þegar ríkisstjórn Sigmundar Davíðs lækkaði skatta á auðmenn fannst mér að það hlyti að vera fremur vottur um auðmannadekur en pólitíska hugsjón. Alveg þar til fyrstu fjárlög nýju íhaldsstjórnarinnar í Bretlandi litu dagsins ljós. Þar boða þeir skattalækkanir á þá tekjuhæstu og mikinn niðurskurð í velferðarmálum. Það er alveg skiljanlegt að fólk falli fyrir hugmyndafræði og kenningum um allt mögulegt en þegar besta mögulega þekking sem heimurinn hefur yfir að ráða bendir til þess að þær séu tómt bull eins og hafa orðið örlög brauðmolakenningarinnar er undarlegt að menn sjái ekki ljósið.

Þótt mikill ójöfnuður sé skaðlegur er þó ekki þar með sagt að best sé að allir séu með nákvæmlega sömu laun fyrir ólíkt framlag. Við hljótum flest að taka undir þá kröfu að menntun sé metin til launa og sömuleiðis ábyrgð. Og ekki bara sú ábyrgð sem fylgir því að sýsla með peninga (nei, bankabónusar eru ekki góð hugmynd). Það fylgir því líka mikil ábyrgð að hugsa um fólk. Það tekur fimm ár í háskóla að verða leikskólakennari og upp úr launaumslaginu kemur svipuð upphæð og þeir sem afgreiða á kassa í stórmörkuðum fá í sinn hlut. Ég sé enga sanngirni í því.

Jón Gunnar Bernburg, prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands, hefur rannsakað viðhorf Íslendinga til ójöfnuðar. Í könnun sem hann gerði eftir hrun kom fram að um 75% aðspurðra vilja að munur á æskilegum launum í há- og láglaunastörfum sé í mesta lagi 249%. Um 72% aðspurðra sögðu að ríkið ætti að bera ábyrgð á því að jafna tekjumun í samfélaginu og yfir 80% var á þeirri skoðun að það væri óréttlátt að þeir tekjuháu gætu keypt sér aðgang að betri grunnþjónustu. Við Íslendingar viljum sem sagt upp til hópa jöfn tækifæri fyrir alla en að fólk fái fremur hóflega umbun (en þó allt að 249% umfram lægstu laun) fyrir erfiði sitt, menntun og ábyrgð. Raunin er þó önnur og launamunurinn er mun meiri en fólk vill og enn meiri en fólk almennt heldur að hann sé. Því þrátt fyrir að jöfnuður á Íslandi sé með því mesta sem mælist eru sumir bara svo miklu jafnari en aðrir. Aðgangur útvalinna að sameiginlegum auðlindum þjóðarinnar án þess að greitt sé fyrir það eðlilegt gjald verður svo til þess að mörgum okkar finnst við ekki búa í sanngjörnu þjóðfélagi þar sem jafnrétti ríki og allir sitji við sama borð. Er ekki kominn tími til að breyta því?