Framtíð háskólamenntunar á öld hnattvæðingar séð af sjónarhóli smáþjóða

Eftir Jón Baldvin Hannibalsson

Árið 2032 verður Háskólinn í TARTU á Eistlandi 400 ára. Háskólinn telst vera meðal 3% fremstu háskóla heims og í fremstu röð á Norðurlöndum. Í tilefni af þessum tímamótum framundan hafa sérfræðingar skólans verið virkjaðir í fjölda starfshópa á s.l. ári í vinnu við framtíðarstefnumótun undir heitinu: VISION 32. Meðal spurninga, sem leitað er svara við, má nefna: Er kennsluformið úrelt? Á að leggja af fyrirlestrahald? Hversu stór hluti þekkingarleitar nemenda verður eingöngu á netinu? Breytist hlutverk kennarans úr þekkingarmiðlara í leiðbeinanda? Hvernig getur leiðbeinandinn helst örvað sjálfstæði í hugsun og nýsköpun í rannsóknum? Á háskólinn að vera vígi þjóðlegra gilda – eða á hann að endurspegla landamæralaust samstarf við þekkingarleit og miðlun? Verður starfslið – og nemendahópurinn – alþjóðlegt? Munu nemendur stunda nám samtímis frá mörgum skólum, t.d. Tartu, MIT og Pudon í Kína? Mun kennsla og rannsóknir – a.m.k. á framhaldsstigi – fara fram á erlendum tungumálum? Á háskólamenntun að vera aðgengileg öllum, sem uppfylla lágmarksskilyrði, án tillits til efnahags? Eða eiga skólagjöld að endurspegla kostnað, þannig að háskólamenntun verði einungis á færi þeirra, sem hafa efni á því? – Þetta eru bara örfáar af þeim spurningum, sem menn brutu heilann um í þessu endurskoðunarferli. Lokapunktur þessarar stefnumótunarvinnu var fjölþjóðleg ráðstefna í Tartu, þann 11. apríl s.l.. Þar voru flutt þrjú inngangserindi. Undirritaður flutti eitt þeirra um ofangreint efni (sjá vefsíðu ráðstefnunnar: vision2032.ut.ee).

1.

Opinberar heimsóknir þjóðhöfðingja eru sennilega leifar af samkvæmisleik, sem tíðkaðist við hirðir í furstadæmum fyrr á tíð – til þess að bægja burt leiðindum. Heimsóknir af þessu tagi, sem enn tíðkast, eru yfirleitt á skalanum frá hinu hégómlega til hins hallærislega. En ekki alltaf. Mér er t.d. enn í dag minnistæð svona heimsókn til hertogadæmisins í Luxemborg frá því á fyrri hluta seinasta áratugar liðinnar aldar. Umræðuefnið – að vísu yfir steik og rauðvínsglasi – var það sama og hér í dag: Hvernig eiga smáþjóðir að haga stefnumótun sinni á sviði háskólamenntunar, í ljósi óvissrar framtíðar?

Gaston Thorn var fremstur meðal jafningja í stjórnmálum hertogadæmisins á árunum eftir seinna stríð; forsætisráðherra nokkrum sinnum og undir lokin forseti Framkvæmdastjórnar ESB. Ég var svo heppinn að hafa hann fyrir sessunaut við eitthvert borðhaldið, sem var venju fremur langdregið og leiðinlegt. Ég notaði tímann til að fá að vita frá fyrstu hendi, hvernig Luxemborg hefði risið frá fátækt til velmegunar á tiltölulega skömmum tíma. Þegar hér var komið sögu var Luxemborg þegar orðin ríkasta þjóðin í ESB klúbbnum.

Forskriftin fyrir þessum árangri, sem hr. Thorn deildi með mér þessa kvöldstund, hljóðaði í sem skemmstu máli á þessa leið:

FYRST, sagði hann, tókst okkur að koma í veg fyrir, að innhverfum þjóðernissinnum tækist að gera mállýskublendinginn, sem við höfum til daglegs brúks, að lögvernduðu ríkismáli, jafnframt því sem kennsla á öðrum tungumálum væri bönnuð.

ANNAÐ – og hér breytti hr. Thorn frásögn sinni í fyrstu persónu eintölu: Mér tókst að koma í veg fyrir, að þessi stjórnmálaöfl næðu því fram að stofna þjóðarháskóla, þar sem skylt væri, lögum samkvæmt, að kenna á hinu lögverndaða tungumáli. Í staðinn lagði ég til, að við stofnuðum „lána- og styrktarsjóð námsmanna“, sem gerði bestu námsmönnum okkar, sem stæðust inntökuskilyrði, kleift að stunda nám erlendis. Þetta varð niðurstaðan. Góðir námsmenn frá Luxemborg gátu fengið skólavist og stundað nám við bestu háskóla í Þýskalandi, Frakklandi, Sviss, Ítalíu, Belgíu, Niðurlöndum – og þegar frá leið í Bandaríkjunum. Auðvitað þótti hr. Thorn það ekki verra, að í flestum tilvikum var þetta háskólanám ungs fólks frá Luxemborg niðurgreitt af skattgreiðendum grannþjóða, af því í fæstum tilvikum voru innheimt skólagjöld.

ÞRIÐJA atriðið, sem hann nefndi í gamansömum tón, var þetta: Hann vísaði með handahreyfingu á þessi glæsilegu húsakynni, sem við vorum stödd í. Þetta er okkar Þjóðleikhús, sagði hann. En mér tókst líka að koma í veg fyrir, að æviráðnir leikarar af heimaslóð legðu stofnunina undir sig. Þetta hús stendur því opið leik-, óperu- og tónlistarhópum alls staðar að úr veröldinni, sem bjóða hér upp á list í heimsklassa.

Boðskapur hr. Thorns var í stuttu máli eftirfarandi: Við stóðum frammi fyrir vali, sagði hann: Annað hvort byggjum við stofnanir ríkisins á þjóðlegum erfðum (tungumáli, menningu og siðum) eða við tökum alþjóðavæðingunni opnum örmum, sérstaklega innan ramma samrunaferlisins í Evrópu. Eftir þó nokkra innhverfa íhugun og – á köflum – beittar rökræður völdum við seinni kostinn, sagði hr. Thorn. Þessi grundvallarákvörðun hefur reynst vera lykillinn að okkar framfarasókn. Við vorum einn af fátækari hreppum Evrópu. Efnahagslífið var fábeytt og vanþróað. Á grundvelli þeirrar menntastefnu, sem ég var að lýsa, höfum við byggt upp þekkingar- og þjónustusamfélag. Undirstaðan er fjöltyngd þekking ungu kynslóðarinnar. Þetta fólk hefur sótt menntun sína og starfsþjálfun til grannþjóðanna – eða til útlanda. Þetta fólk hefur stundað nám við háskóla í fremstu röð. Það talar tungumál og þekkir lög, siði og venjur – en ekki síst hugarfar – grannþjóða okkar, a.m.k. eins vel og þær sjálfar.

Þessi framtíðarstefna, sem við mótuðum á áratugunum eftir seinna stríð, hefur skilað miklum árangri. Við, Lúxemborgarar, einhver fámennasta þjóð Evrópu, erum í reynd að segja við granna okkar: Allt sem þið getið, það getum við (jafnvel betur, þ.e. á þeim sviðum, þar sem við höfum sérhæft okkur). Þessi leið hefur ekki verið óumdeild. Við sætum utanaðkomandi gagnrýni fyrir að taka við og ávaxta digra sjóði frá einstaklingum og fyrirtækjum annarra þjóða, í skjóli bankaleyndar. En við höfum líka byggt upp sérþekkingu í bankarekstri og alþjóðafjármálum, sem er í fremstu röð. Okkar brýnustu þjóðarhagsmunir eru að varðveita þessa sérstöðu. Og Evrópusambandið gengur ekki gegn brýnustu þjóðarhagsmunum aðildarríkja. Það er grundvallarregla.

En hefur þetta ekki kostað einhverjar fórnir á öðrum sviðum? Hafa Luxemborgarar keypt auðlegð sína of dýru verði? Eða hafa þeir bara fært sér í nyt sérstöðu smáþjóðar, sem er vel í sveit sett? Þetta er umdeilanlegt. Smám saman, með vaxandi velmegun, hefur mállýskublendingurinn, sem hr. Thorn nefndi svo, fengið hærri sess í stjórnsýslu og fjölmiðlun, og þeir eru jafnvel farnir að ráða innlenda leikara við Þjóðleikhúsið. Kannski var stefnan, sem þeir mótuðu í upphafi, fremur byggð á skammtímataktík en langtímastefnu?

Eftir stendur spurningin: Er þetta Lúxemborgardæmi – árangursríkt sem það hefur reynst – eitthvað fyrir aðrar smáþjóðir að taka sér til fyrirmyndar? Um það eru áreiðanlega skiptar skoðanir. En einmitt þess vegna þurfum við að leita svara.

2.

Þegar Ísland öðlaðist heimastjórn frá hinni fjarlægu Kaupmannahöfn árið 1904, var eitt með því fyrsta á dagskrá heimastjórnarinnar að stofna þjóðarháskóla. „Land, þjóð og tunga“ var hin heilaga þrenning, sem æðsta menntastofnun þjóðarinnar átti að þjóna. Í upphafi voru aðeins þrjár háskóladeildir. Sú fyrsta fékkst við rannsóknir og kennslu þjóðtungu og menningararfs. Önnur þjónaði Guði með því að útskrifa presta handa þjóðkirkjunni. Hin þriðja var um lög landsins (sem voru að verulegu leyti þýdd eða stæld frá Dönum). Með öðrum orðum: Þjóðarháskólinn átti að standa vörð um tilverugrundvöll hins verðandi ríkis. Hann útskrifaði embættismenn – sýslumenn, presta og prófessora.

Þegar Ísland varð fullvalda ríki árið 1918 (að vísu í konungssambandi við Danmörku), lögðu leiðtogar lýðveldisins töluvert á sig til að tryggja í skilnaðarsamningum við fyrri nýlenduherra, að íslenskir námsmenn fengju frían aðgang að Kaupmannahafnarháskóla – okkar gömlu alma mater – ásamt „kosti og lóssí“. Þetta voru meiri forréttindi en buðust innfæddum. Hvers vegna? Ja – hvaðan áttu þeir að koma, allir sérfræðingarnir sem þurfti til að byggja upp hið nýja ríki: verkfræðingar, arkitektar, tæknimenn, framkvæmdastjórar, viðskiptafræðingar, hagfræðingar o. s. frv.? Hvernig áttum við að geta breytt stöðnuðum sjálfsþurftarbúskap í nútímalegt iðnríki án þeirra? Þessir sérfræðingar hlutu að koma frá erlendum háskólum, tækniskólum eða með sambærilega starfsreynslu erlendis frá – rétt eins og reyndin var í Lúxemborg.

Síðbúin efnahagsleg hamskipti Íslands á 20stu öld byggja á eftirfarandi undirstöðum:

Tiltölulega hátt almennt menntunarstig þýddi, að Íslendingar voru fljótir að ná tökum á innfluttri tækni. Þjóðin var aldrei svo örsnauð, að hún væri ólæs.

Aðgengi að erlendu fjármagni stóð opið gegnum útlendan (danskan) banka.

Tollfrjáls aðgangur að Evrópumörkuðum fyrir útflutning (fyrst og fremst sjávarafurðir) stóð opinn fram að fyrri heimsstyrjöldinni. Markaðshindranir á millistríðs- og kreppuárum töfðu framfarasóknina. En á sama tíma og flest Evrópuríki voru limlest í seinni heimsstyrjöldinni, reyndist hún Íslendingum búhnykkur. Hernaðarlegt mikilvægi Íslands eftir stríð reyndist líka auðsuppspretta (Marshallaðstoð o.fl.).

Pólitíski hvatinn að efnahagsframförum byggði á tilfærslu valds frá hinni fjarlægu nýlendustjórn í Kaupmannahöfn í hendur innlendra stjórnmálamanna, sem áttu endurkjör sitt undir valdi kjósenda. Lýðræðið virkaði.

Þrátt fyrir þá áherslu, sem lögð var í upphafi á varðveislu þjóðtungu og menningararfs, reyndist menntastefna Íslendinga ekki svo ólík þeirri sem Lúxemborgarar fylgdu. Í báðum tilvikum fóru „the best and the brightest“ erlendis til náms. Að því er varðar Íslendinga, má jafnvel með nokkurri einföldun greina landfræðilegt mynstur í því, hvernig nemendahópurinn dreifðist: Raungreinamenn (eðlis- og efnafræði, verkfræði og tæknifræði o.s. frv.) fóru til Þýskalands; læknar leituðu að loknu grunnnámi sérhæfingar í annað hvort Skandinavíu eða Bandaríkjunum; þeir sem lögðu stund á félagsvísindi (þar með taldir hagfræðingar) fóru annað hvort til Skandinavíu eða Bretlandseyja, en þegar frá leið í vaxandi mæli til Bandaríkjanna. Þeir sem lögðu stund á menningu og listir, leituðu einkum til Skandinavíu eða á vinstri bakkann í París.

Á því leikur enginn vafi, að sú þekking og reynsla, sem þessi menntaelíta flutti heim með sér, hefur haft mótandi áhrif til hins betra á íslenskt samfélag og menningu; fyrir vikið er það opnara, fjölbreytilegra og aðlögunarhæfara að breytingum, en ella hefði verið.

Fram á 7unda áratug seinustu aldar kostuðu íslenskir námsmenn nám sitt erlendis sjálfir, að svo miklu leyti sem það var ekki niðurgreitt af erlendum skattgreiðendum. Á 7unda áratugnum stofnuðum við hins vegar LÍN (Lánasjóð íslenskra námsmanna). Frá og með þeim tíma, þegar hann hóf starfrækslu, hafa íslenskir námsmenn, sem uppfylla lágmarksskilyrði, getað stundað nám erlendis, samkvæmt nánari reglum. Býsna margir hafa m.a.s. stundað nám við úrvals háskóla í Bandaríkjunum, sem krefjast ofurhárra skólagjalda. Mér er ekki kunnugt um, hvort nokkur könnun hafi verið gerð á endurheimtum námsmanna eða endurgreiðslum lána. Sú skoðun er altént viðtekin, að þessi fjárfesting hafi skilað arði.

Það er útilokað, að Ísland hefði getað boðið upp á samsvarandi sérfræðiþekkingu í fjölda vísindagreina, sem þessum námsmönnum hefur boðist erlendis. Við gerum ráð fyrir því, að kostnaðar-arðsgreiningin hafi hingað til verið okkur í hag. En auðvitað fylgir þessu áhætta. Nefnilega sú, að við sitjum uppi með „speki-leka“ (e. brain-drain) í staðinn fyrir „speki-bónus“ (e. brain-gain).

Allt fram undir fyrsta áratug 21stu aldar hafa Íslendingar litið á sjálfa sig sem eitt af hinum fimm norrænu velferðarríkjum. Það er meira en vafasamt, að Ísland fái lengur risið undir því nafni. Það sem veldur er, að landinu var breytt í tilraunastofu um framkvæmd ný-frjálshyggju með fyrirheiti um að breyta því í lágskatta-paradís. Þessi tilraun endaði, innan áratugar, á allsherjar hruni fjármálakerfis og gjaldmiðils. M.a.s. Seðlabankinn fór á hausinn, sem flokkast undir heimsmet. Á næstu árum, ef ekki áratugum, mun þjóðin þurfa að bera þunga skuldabyrði, sem þessir fjárglæframenn, í skjóli stjórnmálamanna, sem voru slegnir hugmyndafræðilegri blindu, skildu eftir sig. Þjóðfélagið hefur umskautast milli hinna ofurríku, sem gátu forðað fjármunum sínum í skattaskjól erlendis fyrir hrun, og hinna, sem munu borga skuldirnar með hærri sköttum, þrátt fyrir kaupmáttarhrun vegna verðbólgu, þyngri skuldabyrði og niðurskurð félagslegra útgjalda til menntamála, heilsugæslu og samfélagsinnviða.

Á bóluárunum bárumst við á, eins og nýríkra er háttur; státuðum m.a. af a.m.k. tólf háskólum. Rektor Háskóla Íslands lýsti því yfir, að skólinn stefndi að því að verða meðal 100 bestu í heiminum. Eftir Hrun er þessi yfirlýsing almennt tíunduð sem eitt dæmi af mörgum um þjóð, sem hefur „gengið af göflunum“ (e. collective madness), eins og Willem Buiter lýsti því, sem kom fyrir íslensku þjóðina.

Það mun taka okkur Íslendinga langan tíma að ná bata – gera hreint í okkar þjóðfélagi. Eitt með mörgu, sem kann að ógna framtíð okkar, er að öllum þessum námsmönnum í útlöndum þyki lítt fýsilegt að snúa heim. Ýmist vegna þess að þeirra bíði fá atvinnutækifæri í lemstruðu hagkerfi, eða vegna þess að launin þyki ekki mannsæmandi í alþjóðlegum samanburði. Þeir sem sannanlega hafa grætt á tá og fingri á hruninu, eru fjöldi lögfræðinga sem munu um ókomin ár starfa við uppgjör þrotabúa og málaferli vegna skuldauppgjöra. Vaxtarbroddurinn í íslensku þjóðfélagi (fyrirtæki í upplýsingatækni, líftækni, lyfjaframleiðslu eða öðrum þekkingariðnaði) eru þau sem orðið hafa hvað harðast fyrir barðinu á Hruninu.

Menn laða ekki að erlent fjárfestingarfé (e. FDI), né heldur geta menn starfað með árangri á alþjóðamörkuðum, bak við víggirðingar gjaldeyrishafta. En án haftanna ber öllum, sem vit hafa á saman um, að framundan biði annað gjaldmiðilshrun með tvöföldun skuldabyrðar í innlendum gjaldmiðli. Þetta virðist vera það verð, sem meirihluti Íslendinga telur ekki eftir sér að borga í fórnarkostnað fyrir að hafna Evrópusambandsaðild.

Hversu lengi munu íslenskir skattgreiðendur fallast á að styðja fjárhagslega menntun námsmann erlendis, ef líkurnar á, að sú menntun skili þjóðinni arði í framtíðinni, teljast vera hverfandi.

3.

UNESCO hefur birt skýrslu þar sem segir, að á næstu þremur áratugum muni fleira fólk sækjast eftir æðri menntun við háskóla heldur en dæmi eru um í sögunni hingað til. Það er gríðarlegur fjöldi á skömmum tíma. Ráðum við við það? Annað dæmi til að hjálpa okkur að hugsa í fókus: Sex ára barn, sem er að stíga fyrstu skrefin á skólagöngu sinni á þessu hausti, mun væntanlega ná eftirlaunaaldri nálægt árinu 2075. Það verður að teljast ólíklegt, að hann eða hún verði æviráðin(n). Trúlega munu þau þurfa að skipta um starf oft á starfsævinni. Mun menntunin, sem þau hljóta í skólakerfinu, búa þau undir það? Er þjóðfélagið tilbúið að laga sig að kröfunni um símenntun, sem ekki er bundin aldurshópum?

Flest okkar hugsa á þá leið, að við þekkjum a.m.k. réttu spurningarnar, sem leita svara – byggt á reynslu okkar og bestu starfsháttum hingað til. En á skeiði örra tæknibreytinga – á tímabili „skapandi eyðileggingar“ (e. creative destruction, svo að vitnað sé í annan merkasta hagfræðing liðinnar aldar Joseph Schumpeter), má vel vera, að vísindamenn okkar og frumkvöðlar hafi breytt svörunum, svo vitnað sé í Einstein.

Bestu vísindamenn okkar senda okkur æ oftar áminningar um, að blind eftirsókn eftir hagvexti og hamslaus leit að nýjum náttúruauðlindum um allan hnöttinn, á láði, í lofti og í legi, er fyrir löngu farin að ógna sjálfu lífríkinu. Í næsta nágrenni við okkur – á Norðurheimskautssvæðinu – er nýtt meginland að afhjúpast undan bráðnandi íshellunni, ofurríkt af auðlindum en í ofurviðkvæmu umhverfi.

Munum við geta nýtt þessar auðlindir mannkyni til hagsbóta undir merkjum sjálfbærrar þróunar (e. sustainable developement)? Eða munum við endurtaka kapphlaup stórveldanna um auðlindir Afríku á 19du öld, sem skildi eftir sig umhverfisvandalisma og pólitíska upplausn? Svarið er, að við vitum það ekki.

Það er smám saman að renna upp fyrir okkar bestu hugsuðum um þjóðfélagsmál, að ríkjandi fjármálakerfi er orðið gersamlega stjórnlaust. Meginið af þeim auði, sem orðið hefur til á tímabili nýfrjálshyggjunnar, hefur safnast á hendur örfárra ofurríkra (e. plutocratic elite), bæði í þróuðum og þróunarríkjum. Grundvallarskylda lýðræðislegra stjórnvalda er að verja réttarríkið. Voldugustu ríki heims eru uppvís að því að hafa vanrækt þessa frumskyldu sína. Hinir ofurríku hafa, án viðurlaga, falið fjárhæðir sem ætlað er að nemi um 35 trilljónum dollara, í 60 skattaskjólum vítt og breitt um veröldina. Þetta jafngildir þjóðarframleiðslu Bandaríkjanna og Japan, stærsta og þriðja stærsta hagkerfis heims – til samans. Allt er þetta utan við lög og rétt, en undir vernd ríkja, þar sem fjármagnseigendur ráða lögum og lofum í stjórnmálum. Á sama tíma hafa laun víðast hvar staðnað eða jafnvel rýrnað að raungildi. Fjöldaatvinnuleysi er víða þjóðarböl, og atvinnuleysi ungs fólks er af slíkri stærðargráðu, að það hefur rænt heila kynslóð framtíðarvonum. Þetta eru augljós sjúkdómseinkenni þjóðfélaga, þar sem sjálfur þjóðfélagssáttmálinn hefur verið rofinn og pólitískt lýðræði virkar ekki lengur.

Stjórnmálaforingjar, stjórnmálaflokkar, þjóðþing, ríkisstjórnir og fjölmiðlar – þessi stjórntæki fulltrúalýðræðisins – eru víðast hvar í vaxandi mæli á valdi hinna ofurríku. Knýjandi umbætur til að endurlífga lýðræðið og draga úr ójöfnuði nást því ekki fram. Í ljósi þessarar þjóðfélagsgreiningar vekur það varla furðu, að þess sjást nú merki víða um heim – ekki síst í Evrópu og Ameríku – að fasistahreyfingum vex fiskur um hrygg, og þjóðrembuofbeldi fer vaxandi. Höfum við virkilega ekkert lært af „öld ofbeldisins“ (1914-1994)?

Hvað um frelsandi mátt menntunarinnar? Frjáls hugsun á að eiga athvarf sitt innan veggja háskólanna. Þar innan dyra eiga fjárberar sérhagsmuna og lýðskrumarar hleypidómanna ekki að eiga sér skjól. Hafa okkar lærðu prófessorar sinnt þeirri borgaralegu skyldu sinni að deila sinni yfirburðaþekkingu og góðviljuðu visku með okkur hinum? Hver er t.d. staða réttrúnaðarhagfræðinnar, eins og hún er kennd í flestum bandarískum háskólum, og breidd út þaðan vítt og breitt um veröldina sem viðtekin viska (e. conventional wisdom)? Hversu margir Nóbels-verðlaunahafar sáu fyrir – eða hvað þá heldur vöruðu okkur við – þeirri fjárhagslegu flóðbylgju (e. tsunami), sem hefur umlukið Ameríku og Evrópu með skelfilegum afleiðingum fyrir tugi milljóna fólks?

Hefur hið akademíska úrvalslið brugðist samfélaginu í að koma niðurstöðum þekkingarleitar og rannsókna á framfæri við venjulegt fólk á skiljanlegu máli? Og hvað með allar sérfræðistofnanirnar, eins og t.d. hin alþjóðlegu endurskoðunarfyrirtæki eða matstofnanir fjármálamarkaða, sem almenningur verður að geta borið traust til? Það fór ekki fram hjá almenningi á Íslandi, að hinar sjálfskipuðu eftirlitsstofnanir með vammleysi fjármálakerfisins gáfu allar íslensku bönkunum topp-mat (e. triple A), þangað til daginn eftir að þeir hrundu. Og okkar lánlausi forsætisráðherra, sem að lokum bað guð að hjálpa Íslandi, því að ekki gæti hann það, hafði skírteini upp á vasann frá a.m.k. þremur virtum bandarískum háskólum um hæfni í sérgrein sinni – hagfræði nýfrjálshyggjunnar.

„Sumir snjöllustu hugsuðir um vandamál okkar tíma eru háskólaprófessorar. Samt er það svo, að fæstir þeirra koma nokkurs staðar við sögu, þar sem tekist er á við stóru málin. Vilji menn vísa einhverju sjónarmiði endanlega á bug, segja þeir gjarnan: „Þetta er nú bara akademískt“. M.ö.o. það er ekki tekið mark á fræðimönnum, þá sjaldan þeir láta til sín heyra“. Þetta er tilvitnun í grein í New York Times (16.feb.2014) eftir dálkahöfundinn og stjórnmálafræðinginn, Nicholas Kristof. Ég festi afrit greinarinnar upp á töflu í kennarastofu félagsvísindadeildar og í kennslustofum Háskólans í Tartu. Greinin endar með einlægri áskorun til þeirra, sem byggja fílabeinsturna akademíunnar, að stíga nú niður af stalli sínum og hella sér út í þjóðfélagsumræðuna, þar sem tekist er á um stefnumálin. Greininni lýkur með þessum orðum: „Prófessorar, hættið að vera í felum, líkt og miðaldamunkar – við þörfnumst ykkar“!

Ég vænti þess, að við getum brugðist við þessari áskorun í umræðuðhópunum hér á eftir.

Við verðum að taka ákvörðun: Ætlum við að mennta afkomendur okkar fyrir lýðræðið með því að gefa öllum jöfn tækifæri til náms? Eða viljum við leggja höfuðáherlsu á menntaða forréttindastétt þeirra, sem hafa efni á að borga fyrir menntun sína? Ætlum við að fylgja norræna módelinu – sem leggur áherslu á samfélagsskyldur, þ.m.t. skyldu stjórnvalda til að bjóða öllum menntun við hæfi, án aðgreiningar eftir búsetu eða efnahag? Eða viljum við fylgja fordæmi Bandaríkjamanna (e. the American way), þar sem peningar geta keypt allt það besta sem lífið hefur upp á að bjóða – en fórnarkostnaðurinn birtist í stéttskiptu þjóðfélagi, þar sem gæði menntunar ráðast af búsetu og efnahag. Sú stefna hefur á seinustu áratugum breytt „landi tækifæranna“ í virki fjárhagslegra forréttinda. Hvort viljum við? Við komumst ekki hjá því að ræða þessa grundvallarspurningu hér á eftir.

Við, fulltrúar smáþjóða þessa heims, ættum að láta okkur að kenningu verða, að fámenninu fylgja fágæt forréttindi: Ekki einasta getum við praktíserað lýðræðið, heldur er okkur lífsnauðsyn að uppræta stéttaskiptingu til þess að viðhalda félagslegri samheldni. Þess vegna leyfi ég mér að leggja til, að við einbeitum okkur að eftirfarandi:

Tryggjum öllum jöfn tækifæri til náms og menntum okkar fólk til beinnar þátttöku í lýðræðislegu samfélagi.

Þekkjum takmörk okkar: Einbeitum okkar andlegu og efnislegu kröftum að því, sem við gerum best. Látum aðra um hitt.

Háskólar okkar ættu að miða að því að bjóða upp á trausta almenna menntun. En að því er varðar rannsóknir og þróun, skulum við einbeita kröftum okkar að þeim sviðum, þar sem við viljum sérhæfa okkur.

Að því er varðar valið milli heimanáms og náms við erlenda háskóla, hefur uppbygging „lána- og styrktarsjóða námsmanna“ gefið góða raun. Höldum fast við þá stefnu að gefa okkar bestu námsmönnum tækifæri til að skara fram úr á sínu sérsviði með því að stunda nám og öðlast starfsreynslu erlendis.

Að því er varðar áhættuna af speki-lekanum – verðum við einfaldlega að taka því sem að höndum ber. Það mun ráðast af stjórnarfarinu heima fyrir. Hvers vegna skyldum við ekki sætta okkur við þá tilhugsun, að með því að bjóða heiminum að njóta starfskrafta okkar helstu atgervismanna, viljum við ekki bara vera þiggjendur, heldur einnig leggja okkar af mörkum til að skapa betri heim.

Samkvæmt vísitölu Sameinuðu þjóðanna um almenn lífsgæði eru smáþjóðir í fremstu röð. Lífsgæði snúast ekki bara um samanburð kaupmáttar á vinnustund; þau snúast líka um lífsrými og aðgang að ómengaðri náttúru. Þegar þar að kemur skara smáþjóðir yfirleitt fram úr. Þannig vísa þær veginn með því að skapa fordæmi. Vera má, að þessi lífsgæði – í samanburði við mengun og andþrengsli megaborga framtíðarinnar – dugi til að laða besta atgervisfólkið heim, þrátt fyrir allt.

Höfundur var gestaprófessor við Háskólann í Tartu á Eistlandi á vormisseri 2014