Fáein orð (í allri vinsemd) um vondar kenningar og vitlausar skoðanir
Jón Steinar Gunnlaugsson svarar athugasemdum mínum við bók hans „Í krafti sannfæringar“ með löngum tilvitnunum í hana hér á þessum vettvangi fyrir tæpri viku. Rétt og skylt er að skýra nánar þau atriði athugasemda minna sem máli skipta. Það er líka rétt að það komi fram að ég hef enga persónulega andúð á Jóni Steinari eins og hann virðist halda – og engu líkara en hann taki það nærri sér. Hann getur því tekið gleði sína aftur hvað það varðar.
Það hendir Jón Steinar í bók sinni, og einnig í svari sínu til mín, sem oft hendir menn sem setja fram vanhugsaðar kenningar, er bent á galla þeirra, en í stað þess að draga þær til baka og endurhugsa afstöðu sína, hanga þeir eins og hundur á roði á því sem þeir höfðu þegar sagt.
Jón Steinar hefur sagt ýmislegt skynsamlegt um mikilvægi þess að dómarar haldi sig við réttarheimildir og lög þegar þeir dæma í málum og tæpast hægt að vera honum ósammála um það. En af þessu dregur hann síðan ógilda ályktun: Í hverju máli sé ein rétt niðurstaða og markmið dómarans sé að finna þessa einu réttu niðurstöðu hversu flókið og erfitt sem það kunni að vera.
Í grein minni bendi ég einfaldlega á að þessi ályktun sé mótsagnakennd í meira lagi. Það er grundvallarmunur á því annars vegar að í hverju álitamáli skuli dómari beita tilteknum aðferðum en ekki öðrum, hins vegar að í hverju máli sé til ein og aðeins ein rétt niðurstaða og dómara beri að leita hennar.
Hugsanlega mætti segja sem svo að auðvitað séu iðulega fleiri en ein rétt niðurstaða í dómsmálum, en dómarar eigi hins vegar alltaf að hugsa um málið eins og rétt niðurstaða sé alltaf aðeins ein. Þannig sé þetta eins konar siðferðisafstaða dómarans sem geti reynst honum hjálpleg við að komast að sem bestri niðurstöðu. Af þeim köflum bókarinnar sem Jón Steinar birtir í svari sínu mætti draga þá ályktun að þarna sé afstaða hans komin: það sé hollt fyrir dómara að hugsa málið svona og hjálpi þeim jafnvel að fara eftir hinum viðurkenndu reglum og aðferðum. En ég sé ekki betur en að kenning Jóns sé þekkingarfræðileg frekar en siðfræðileg: dómarar eiga að líta svo á að í hverju máli sé ein og aðeins ein rétt niðurstaða vegna þess að þannig er það, ekki vegna þess að þannig sé hollt að hugsa. Það væri fróðlegt að heyra Jón Steinar taka af allan vafa um hvort kenning hans varðar þannig ákveðna hyggindareglu dómarans, eða þekkingarfræðilegar forsendur dómsúrskurðar.
Svo mikið um kenninguna um eina rétta niðurstöðu. Hún er í besta falli villandi, í versta falli fáránleg. Það sem ég segi í grein minni um málafærslur Jóns Steinars tengist þessari útleggingu á kenningunni um eina rétta niðurstöðu. Ef lögmaður tæki kenningu Jóns Steinars alvarlega (sem þekkingarfræðilega kenningu) hlyti hann að deila þeirri sýn dómarans að á endanum sé rétt niðurstaða máls sem hann flytur ein og þá í rauninni óháð málflutningi hans. Þetta rek ég í greininni til að varpa ljósi á fáránlegar afleiðingar þess að taka kenninguna alvarlega. Mér sýnist Jón Steinar ekki fyllilega átta sig á þessum tilgangi málsgreinarinnar.
En þetta tvennt er þó í rauninni ekki kjarni málsins (kenning sem er svo grunnhyggnisleg að í raun ætti maður ekki að ræða hana og fáránleg afleiðing þess að taka hana alvarlega). Kjarni málsins og raunveruleg ágreiningsefni í lögfræði og heimspeki eru tvö viðhorf (ekki kenningar sem betur fer) sem Jón Steinar hefur ítrekað haldið fram. Þetta er annars vegar sú afstaða hans að „persónulegar skoðanir“ dómara megi ekki hafa áhrif á niðurstöður þeirra og hins vegar að sektarhugtakinu eigi ekki aðeins að beita í réttarsal heldur einnig á opinberum vettvangi. Þannig sé siðlaust að koma fram við mann eins og hann kunni að vera sekur um tiltekið athæfi, nema dómstóll hafi dæmt hann sekan um það athæfi.
Í fyrsta lagi er greinarmunurinn á persónulegum skoðunum og skilningi á lögum og réttarheimildum sem Jón Steinar gengur út frá miklu óljósari en hann virðist halda og þess vegna er skoðunin sem hann heldur fram svo til marklaus: Auðvitað eiga ekki til dæmis smekkur dómara eða fordómar að ráða niðurstöðum hans heldur þarf hann einlæglega að reyna að nálgast mál af hlutlægni. En dómarinn er mótaður af sínu umhverfi og þeim viðhorfum sem hann eða hún tekur gild og telur sjálfsögð eða eðlileg. Þetta hefur áhrif á túlkun á öllum hlutum, þar á meðal réttarheimildum og lögum. Að ímynda sér að dómari geti fyllilega vikið til hliðar öllum ríkjandi viðhorfum, eða að hann geti komið fram eins og hann væri óháður öllum hugmyndafræðilegum ágreiningi, þegar skilningur mótast á máli sem fjallað er um er mjög hæpið – eiginlega útilokað nema í mjög afmörkuðum skilningi.
Í öðru lagi, varðandi sekt og sakleysi gagnvart lögum eða gagnvart almenningsáliti, þá er vissulega hægt að taka undir það að almenningsálit þarf ekki að vera rétt og menn geta að ósekju orðið fórnarlömb múgæsingar. Það breytir ekki því að grundvallarmunur er á siðferðilega knúinni umræðu í samfélaginu og niðurstöðum dómstóla. Ég held að málin tvö sem Jón Steinar hefur fjallað sérstaklega um í þessu sambandi séu frekar óheppileg fyrir málstað hans, sérstaklega biskupsmálið, þar sem það blasir við um það, að hvernig svo sem Ólafi Skúlasyni biskupi hefði tekist að snúa sig út úr formlegum ákærum fyrir dómstólum, þá var búið að tengja hann og nafn hans nægilega við hneykslanlegt athæfi til þess að augljóst væri að honum væri ekki sætt í stóli biskups. Þetta sýnir Vilhjálmur Árnason raunar prýðilega fram á í greinum sem Jón Steinar birtir langa kafla úr í bók sinni, án þess þó að hann geri sér grein fyrir því að röksemdir Vilhjálms eru mun sterkari en rök hans sjálfs.
Að mínu viti getur alveg verið þess virði takast á um þessi efni: áhrif „persónulegra skoðana“ og muninn á niðurstöðu dómstóla og siðferðilegri umræðu í samfélaginu. En ég legg til að kenningin um eina rétta niðurstöðu dómstóla fái að hvíla í friði. Hún hefur bara truflandi áhrif á annars áhugaverðar pælingar um aðferðir dómara, túlkun laga og réttarheimilda og hvenær megi halda því fram að dómstólar séu farnir að setja lög.
