Búvörubasl

Það hefur alltaf verið basl að framleiða landbúnaðarafurðir á Íslandi. Frumframleiðsla af skepnufóðri svo lítil að hún dugði ekki til að framfleyta íbúum eyjarinnar öldum saman. Gengið var á gróðurauðinn með tilheyrandi uppfoki og eyðimerkurmyndun svo sem glöggt má sjá víða um land. Markmið landbúnaðarstefnunnar frá á seinnihluta 20. aldar var að auka og stækka, fjölga kúm og kindum, auka mjólkurframleiðslu og kindakjötsframleiðslu.

Ólafur Björnsson segir í bók sinni, Þjóðarbúskapur Íslendinga: „Íslenskur landbúnaður er mjög „ekstensive“ og byggist fremur á rányrkju en ræktun.“

Nokkur breyting verður upp úr miðri 20. öld þegar vélvæðing og aukin áburðarnotkun eykur framleiðslumöguleikana. Tímabil offramleiðslu mjólkur og kindakjöts tekur við af tímabili skortsins. Verðmæti framleiðslunnar, á föstu verðlagi, meira en tvöfaldast frá 1960 til 1980. Offramleiðsla varð staðreynd, þó svo íslendingar svolgruðu meiri mjólk og borðuðu meira lambakjöt en allar nálægar þjóðir.

Brugðist var við offramleiðslu með því að skikka bændur til að flytja hluta framleiðslunnar út. Vandinn var að verð í útlöndum var langt undir framleiðsluverði á Íslandi. Þess vegna komu menn sér upp kerfi þar sem bændur fengu talsvert lægra verð fyrir útfluttu afurðirnar auk þess sem ríkissjóður bætti um betur með útflutningsuppbótum. Árið 1985 er þetta system allt saman að falli komið. Það var erfitt að útskýra fyrir íslendingum af hverju íslenskt lambakjöt fengist á miklu lægra verði út í búð í Þórshöfn í Færeyjum en á Þórshöfn á Langanesi.

Búvörulög eru sett 1985. Þá er hverju býli á landinu ákvarðaður kvóti í mjólk og sauðfé. Kvótinn er miðaður við að ekki verði of mikill verðþrýstingur á innalandsmarkaði, þannig að verð á innanlandsmarkaði að viðbættum ríkisstuðningi standi undir framleiðslukostnaði. Býlum er tryggt „fullt“ verð á afurðum innan kvóta. Umframkvótaframleiðsla er verðfelld. Fyrsti búvöruverðssamningurinn sem gerður var 1985 gilti í tvö plús fjögur ár. Útflutningsbætur þó ekki afnumdar fyrr en 1992 (http://www.sam.is/um-sam/saga-sam/, Tíminn 4. júní 1991).

Kvótinn sem settur var 1985 var óframseljanlegur. Því fylgdi vaxandi óhagræði eftir því sem tíminn leið þar sem litlir möguleikar voru á að flytja framleiðslu frá lökustu búunum til þeirra sprækustu. Til að bæta úr því er kerfinu breytt 1993. Framsal kvóta er heimilað og beingreiðslur teknar upp í stað framleiðslutengds stuðnings.

Hugmyndin með framsalinu var að stuðla að því að framleiðslan safnaðist til þeirra bænda sem hagkvæmastan rekstur höfðu. Hugmyndin með beingreiðslunum var að draga úr þeirri framleiðsluaukningarhvatningu sem legið hafði í framleiðslutengda stuðningnum.

Búvörusamningar sem gerðir hafa verið eftir 1993 hafa falið í sér smávægilegar breytingar og aðlaganir á tölum auk þess sem fiktað hefur verið í heimildum til framsals greiðslumarks. Brögð voru að því að fjársterk mjólkursamlög reyndu að efla mjólkurframleiðslu á eigin samlagssvæði með styrkjum til bænda til mjólkurkvótakaupa (http://www.mbl.is/greinasafn/grein/311874/). Brugðist var við með hindrunum á borð við takmörkun á sölutíma kvóta.

Ein af afleiðingum þess að gefa handhöfum beingreiðsluréttar peningagjafir um tiltekinn árafjölda er að auka verðmæti beingreiðsluréttarins sem svarar til núvirðis framtíðargreiðslna. Í aðdraganda búvörusamnings sem undirritaður var í febrúar 2016 er þessu fyrirbæri gefið nafnið „eigngering.“ Í raun hafa beingreiðslurnar því virkað sem ákaflega rausnarlegur eftirlaunasjóður fyrir þá bændur sem fengu beingreiðsluréttinum úthlutað. Þeir hafa getið brugðið búi, selt beingreiðsluréttinn til arftakanna. Arftakarnir, nýliðarnir, hafa hins vegar þurft að skuldsetja sig, bæði til að kaupa býli og áhöfn og til viðbóttar til að kaupa framleiðslu- og/eða beingreiðslurétt. Við þessu er brugðist í nýjum búvörusamningi (samningnum frá febrúar 2016) með því að afnema kvótann í mjólkinni (í áföngum).

Við getum nú dregið saman þessa undarlegu sögu sem er saga opinberrar stýringar á landbúnaðarframleiðslu á Íslandi:

Framan af 20. öldinni annar landbúnaðurinn illa heimamarkaðnum. Áhersla er lögð á framleiðsluhvetjandi stuðning. Uppúr 1960 eykst framleiðslan hratt og um 1970 er útlit fyrir offramleiðslu innanlands. Þá er gripið til útflutningsuppbóta og alls konar markaðssetningarævintýra í útlöndum (sjá t.d. skemmtilega frétt í Tímanum 23. apríl 1977: Íslendingar gefast upp á „Matvælamiðstöðinni“ í London).

Uppúr 1980 er gripið til kvótasetningar bæði í sauðfjárframleiðslu og mjólkurframleiðslu. Kvótakerfið í sauðfjárræktinni er afnumið 1995 (http://www.mbl.is/greinasafn/grein/220186/) en beingreiðslunum haldið. Ástæðan var langvarandi samdráttur í neyslu sauðfjárafurða og lækkandi verð. Sauðfjárbændur fá því greitt fyrir að eiga ákveðinn fjölda gripa á ákveðnum tíma ársins. Engin framleiðslukvöð var lögð á bændur með þeim afleiðingum að þegar heimsmarkaðsverð á lambakjöti varð samkeppnisfært við innanlandsmarkaðinn þurkaðist framboðið á innanlandsmarkaðnum upp (sumarið 2011, http://www.visir.is/section/MEDIA98&fileid=CLP7578).

Beingreiðslufyrirkomulagið skapar nýliðunarvanda að áliti forsvarsmanna bænda. Þá er brugðist við með því að framleiðslutengja ríkisstuðninginn með sama hætti og á níunda og tíunda áratug 20. aldarinnar.

Það má því segja að hér sé hringekjan komin á upphafspunkt!

Dr. Þórólfur Matthíasson