Brauð og leikar

„Panem et circenses“ – Brauð og leikar.

Í Rómaveldi hinu forna höfðu ráðamenn fundið leið til að halda lýðnum rólegum. Hinum bláfátæku var séð fyrir ókeypis korni í brauð og ýmiskonar skemmtunum sem kölluðust leikar. Valdhafar hafa svo flestir áttað sig á að þetta er áhrifarík leið. Svangur pöpull er hættulegur og líklegri til vandræða en fólk með fullan maga. Það sama á við um fólk sem ekki hefur neitt að gera.

Valdhafa hafa þó útfært „leikana“ með ýmsum hætti. Síðustu áratugi hefur sjónvarpið verið vinsælt enda mun ódýrara og mannúðlegra að ná til allra í gegnum það en að láta skylmingarþræla berjast við hvern annan eða ljón rífa í sig fanga. Og kannski getur það gefið einhverjar vísbendingar um hvar hið raunverulega vald liggur í samfélaginu, hverjir hafa séð almenningi fyrir mestri afþreyingu í sjónvarpsformi án þess að græða á því eða hafa jafnvel tapað miklum fjármunum á því. Sjónvarps- og útvarpsstöðvar eru auðvitað fjölmiðlar og víða um heim (m.a. annars hér á landi í einhverjum tilfellum) er rekstur fjölmiðla ekki á viðskiptalegum forsendum heldur fórnarkostnaður í stærra stríði.

En heimurinn er að breytast. Hefðbundnar sjónvarpsútsendingar sem einkennast af línulegri miðlun þar sem einn dagskrárliðurinn tekur við af öðrum eru ekki lengur allsráðandi. Það voru slíkar aðstæður sem gerðu Silvio Berlusconi, þá forsætisráðherra Ítalíu og eiganda flestra fjölmiðla landsins, það mögulegt að hafa auglýsingar á flestum sjónvarpsstöðvum á meðan hann kom fram á einhverri þeirra. Þegar áhorfendur flökkuðu á fjarstýringunni þar til þeir loks fundu stöð þar sem ekki var verið að sjónvarpa auglýsingum var vitað mál að kallinn var þar í viðtali eða uppákomu. Nú þarf enginn að horfa á auglýsingar frekar en hann kærir sig um – í velflestum stofum landsins eru tæki til tímaflakks þar sem fólk getur horft á sjónvarpið þegar því sýnist, óháð útsendri dagskrá. Þá á ég alveg eftir að nefna allt niðuhalið, netflix, Hulu og hvað þetta heitir nú allt.

Og svo er það netið. Internetið er dásamleg uppfinning. Í gegnum tól og tæki höfum við allar upplýsingar og möguleika á samskiptum við fólk úti um allan heim innan seilingar. Með fingurgómunum getum við tekið þátt í samfélagsumræðu og verið í samskiptum við frábært fólk með helling af skoðunum og hugmyndum sem við hefðum sennilega ekki haft færi á að kynnast fyrir nokkrum áratugum. Þá var hver inni á sinni skrifstofu eða heima hjá sér nema hann gerði sér sérstaklega ferð eitthvert annað. Nú ægir öllu saman og hægt er að funda á milli heimsálfa án nokkrurra vandkvæða.

Þetta er þó auðvitað vesen fyrir valdhafana. Þeir geta nefnilega ekki lengur sagt lýðnum hvað sem er. Hver sem er getur gúgglað loforð stjórnmálamanna og komið upp um svik þeirra, ósannsögli og almenna vitleysu. Þessu getum við svo dreift okkar á milli á samfélagsmiðlum. Það er einnig erfiðara fyrir stjórnmálamenn að bulla í fjölmiðlum en áður. Gagnrýnin umfjöllun fjölmiðla er svo kölluð „loftárásir“ eða ofsóknir vinstri manna eða einhverrar óskilgreindrar elítu. Beittasta vopnið í vopnabúri stjórnvalda gegn upplýstri umræðu er svo að skrúfa fyrir fjárveitingar til ríkisfjölmiðilsins, þess eina sem ekki er háður peningafólkinu í samfélaginu og ber samkvæmt landslögum ríkari lýðræðislegar og menningarlegar skyldur en aðrir fjölmiðlar. Vægi fjölmiðla peningakarlanna eykst að sama skapi og almenningsmiðillinn veikist og litlu hugsjónafjölmiðlarnir halda áfram að berjast í bökkum.

Veturinn 2008-9 fór fram merkileg umræða og vinna á netinu í kjölfar hrunsins. Fólk hafði frjálsan og opinn vettvang til að tjá reiði sína, hugsjónir, skoðanir og hugmyndir. Það náði saman þrátt fyrir landfræðilega og stundum hugmyndafræðilega fjarlægð. Búsáhaldabyltingin (sem var þó ekki bylting í eiginlegum skilningi) hefði kannski ekki orðið nema fyrir Facebook því í gegnum samfélagsmiðilinn sem þá var tiltölulega nýtilkominn skipulögðum við okkur og hvöttum fólk til að mæta niður á Austurvöll. (Þetta atriði virðist alveg hafa farið framhjá Geir Jón Þórissyni þegar hann skrifaði skýrsluna sína um mótmæli fyrir lögregluna). Áhrifamátt netsins og samfélagsmiðlanna sáum við einnig í arabíska vorinu.

Nú finnst mér stundum eins og stjórnvöld hafi fundið upp nýjan leik til að halda okkur pöpulnum uppteknum. Netleik sem færist þó einnig yfir í hefðbundnari fjölmiðla og svo aftur út á netið. Og þetta er hundleiðinlegur leikur og sumar gerðir hans endurtaka sig ár eftir ár. Hann gengur út á það að fá fólk til að rífast og þrasa um hluti sem skipta litlu máli í stóra samhenginu. Núna eru t.d. allir að rífast um heimsóknir skólabarna í kirkjur á aðventunni. Ég hef mínar skoðanir á því og hef stundum dottið í hinn fúla pitt að taka þátt í þeim tilgangslausu umræðum um þau mál sem tröllríða samfélagsmiðlunum um þessar stundir. Hefðbundnu fjölmiðlarnir „taka púlsinn“ öðru hvoru og þá segir einhver eitthvað sem er svo fullkomnlega galið að við getum velt okkur upp úr því í tvo, þrjá daga enn. Og allt í einu eru trúmál orðin flokkspólitísk. Hvað er það?

Ég er alls ekki að segja að trúmál og kirkjuheimsóknir skipti engu máli. Að mínum dómi snerta hvoru tveggja við mannréttindum og borgaralegum réttindum. En umræðan skilar engu. Samt líður mörgum eftir snerrurnar eins og þeir hafi skoðanir og hafi tekið þátt í stjórnmála- eða samfélagsumræðu.

Á meðan er enginn að tala um:

Auðlindirnar okkar og arðinn af þeim,

jafnan kosningarétt allra íbúa landsins,

ónýtan gjaldmiðil og framtíðarstefnu í gjaldmiðlamálum.

bilað húsnæðiskerfi,

náttúruvernd,

fátækt og hvernig hægt er að útrýma henni,

heilbrigðiskerfið sem er að hruni komið,

efnahagslegt mikilvægi jöfnuðar í samfélaginu,

stöðu hælisleitenda,

fjandsamlegt viðhorf stjórnvalda til menningar og menntunar og svo ótal margt annað sem skiptir okkur miklu, miklu meira máli en hvort skottast sé með nokkur krýli í kirkju einu sinni á ári.

Við missum alltaf fókusinn og raunverulega þátttaka í stjórnmálum og samfélagsmálum fjarar út.

„Panem et circenses“ – Brauð og leikar.