Alþingi og eftirlitshlutverkið

Eitt af því sem ég hélt við hefðum lært af biturri reynslu eftir hrunið var að eftirlitið hefði brugðist hér á landi. Nei, ég ekki að tala um iðnaðarsalt þótt slíkt eftirlit skipti líka miklu máli. Ég er að tala um eftirlit stofnana á borð við Seðlabankann og Fjármálaeftirlitið en ekki síst Alþingis sjálfs.

Fyrsta grein stjórnarskrárinnar er:

Ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn.

Ríkisstjórnin situr sem sagt í umboði þingsins. Ef þingið ber ekki traust til ríkisstjórnar í heild eða til einstakra ráðherra eiga þeir í raun ekki að sitja. Í praxís þarf þó einhver að bera upp tillögu um vantraust og þingið að greiða um hana atkvæði.

Rétt áður en allt hrundi, í maí 2008, má sjá merki þess að Alþingi hafi verið að rumska og átta sig á að ef til vill væri það ekki að sinna eftirlitshlutverkinu nægilega vel en þá var skipuð sérstök nefnd um eftirlitshlutverk Alþingis. Menn voru reyndar ekkert að flýta sér, nefndin fékk heilt ár til að sinna verkefninu.

Skýrsla nefndarinnar skilaði sér árið 2009 og er fínt plagg sem margir mættu kynna sér. Í millitíðinni hafði heilt bankakerfi hrunið á hausinn á okkur og ég held að flest okkar sem sátum á þingi á síðasta kjörtímabili hafi ekki bara tekið skýrslunni fagnandi og lesið hana vel og rækilega heldur einnig eftirlitshlutverkið sjálft alvarlega.

Vorið 2010 kom svo önnur skýrsla í níu bindum er Rannsóknarnefnd Alþingis lauk störfum sínum. Ein af meginniðurstöðum hennar var að eftirlit hefði brugðist algjörlega. Í kjölfarið samþykkti Alþingi ályktun um viðbrögð þingsins við skýrslunni og hvað gera þyrfti í kjölfarið. Þar segir meðal annars:

 Alþingi ályktar að skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis sé vitnisburður um þróun íslensks efnahagslífs og samfélags undangenginna ára og telur mikilvægt að skýrslan verði höfð að leiðarljósi í framtíðinni.
Alþingi ályktar að brýnt sé að starfshættir þingsins verði teknir til endurskoðunar. Mikilvægt sé að Alþingi verji og styrki sjálfstæði sitt og grundvallarhlutverk.
Alþingi ályktar að taka verði gagnrýni á íslenska stjórnmálamenningu alvarlega og leggur áherslu á að af henni verði dreginn lærdómur.
Alþingi ályktar að skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis sé áfellisdómur yfir stjórnvöldum, stjórnmálamönnum og stjórnsýslu, verklagi og skorti á formfestu.

Þar segir einnig:

Alþingi ályktar að eftirlitsstofnanir hafi brugðist.

Nú vill svo til að ein þeirra stofnana sem sinna eiga eftirliti er Alþingi sjálft og það getur það gert með margvíslegum hætti. Þingmenn geta t.d. lagt fram fyrirspurnir til ráðherra, bæði munnlegar og skriflegar. Þingnefndir sinna einnig eftirlitshlutverki og í kjölfar þeirrar rannsóknarvinnu sem hér hefur verið greint frá var stofnuð sérstök þingnefnd, stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd, sem ber sérstaka ábyrgð er kemur að eftirliti og fjallar meðal annars um skýrslur Ríkisendurskoðunar og Umboðsmanns Alþingis (en ræða ekki sérstaklega bréf Tryggva Gunnarssonar kennara).

Í ályktun Alþingis var einnig að finna upplistun á löggjöf sem þyrfti að endurskoða og rannsóknir sem þyrfti að fara í svo við gætum tryggt að við myndum aldrei aftur fljóta sofandi að feigðarósi. Því miður er þar margt enn ógert og sagan gæti endurtekið sig í einhverri mynd.

Nú mætti halda að ekkert af þessu hafi átt sér stað. Stjórnvöld hafa sett á laggirnar vinnuhóp um eftirlitsstofnanir. Það hefur vakið eftirtekt að meirihluti nefndarmanna lúta sjálfir eftirliti þeirra stofnana sem eru til skoðunar eða hafa unnið fyrir fyrirtæki sem lúta eftirliti. Í alvöru landi þætti slíkt ekki við hæfi enda geta nefndarmenn ekki talist óháðir við slíkar kringumstæður. Í Lala-landi forsætisráðherra þar sem svart er iðulega hvítt og upp niður eru þessi tengsl og reynsla hins vegar mikill kostur:

„Á Íslandi eru nú tengsl manna það mikil að það væri alltaf, sama hver væri valinn í hvaða starf sem er, hægt að búa til einhverjar tengingar og gera þær tortryggilegar. Aðalatriðið er að þarna er valið til starfa fólk sem að hefur þekkingu á þessum málum. Hefur þekkingu og reynslu sem mun skila sér við það að veita ráðgjöf um hvernig mætti gera hlutina betur.“

Þetta segir Sigmundur Davíð í frétt RÚV. Breytir þá engu að formaður nefndarinnar, Skúli Sveinsson, var framkvæmdastjóri NordVest verðbréfa 2004 – 2008. Fjármálaeftirlitið gerði alvarlegar athugasemdir við starfshætti hjá fyrirtækinu árið 2007. Það ár þurfti nú töluvert til til að FME beitti sér. Samkvæmt SDG er það sjálfsagt dýrmæt reynsla. Eftir aðfinnslur FME sagði Skúli að það væri „gríðarlega óhagkvæmt“ að fylgja reglunum.

Í alvörulandi væri þingið alveg brjálað yfir þessu enda sér hver maður að þetta gengur ekki upp. Á Íslandi er hins vegar allt kapp lagt í að það á vorin að ljúka þingstörfum eins hratt og hægt er, með handabakavinnubrögðum sem skila sér í lélegri lagasetningu sem bitnar svo á íbúum landsins. Svo fer þingið í langt sumarfrí og þar með hefur mikilvægasti þátturinn í eftirlitinu með framkvæmdavaldinu verið gerður óvirkur. Þing í sumarfríi getur nefnilega ekki gert neitt. Það getur ekki ályktað, ekki spurt spurninga, ekki rannsakað eða kallað ráðherra eða aðra sem fara með framkvæmdavald fyrir þingnefndir. Og þeir geta ekki langt fram vantraust á einstaka ráðherra eða ríkisstjórnina í heild. Þingmenn geta bloggað, tuðað á Facebook og Twitter eða skrifað í blöðin og þingflokkar geta sent frá sér tilkynningar til fjölmiðla. Þar með er það eiginlega upptalið. Ríkisstjórnin hefur frítt spil nokkra mánuði og ríkisstjórn SDG virðist ætla að nýta það stikk vel.

Fjölmiðlar gegna einnig mikilvægu eftirliti. Sem betur fer loka þeir ekki á sumrin og RÚV hefur staðið sig ágætlega í því máli sem rakið er hér að ofan. Annað mál sem hefur verið áberandi í furðulangan tíma er svonefnt „lekamál“. Furðulangan já, því í alvöru löndum væri ráðherrann löngu búinn að segja af sér. Það viðurkennir einnig þingmaður stjórnarliðsins, Willum Þór Þórsson á DV.is í dag.

„Ég trúi því að í Danmörku myndi hún segja af sér.“

Þegar blaðamaðurinn spyr hann nánar út í þetta segir hann:

„Nei, ég er bara að segja að það þróast ákveðnir siðir og venjur í hverju landi um það hvenær ráðherrar eiga að segja af sér og hvenær ekki.“

Við Willum Þór erum sem sagt sammála um það að Ísland sé ekki alvöruland þar sem fólk í hæstu embættum þarf að axla ábyrgð á gjörðum sínum. Mér sýnist við hins vegar ósammála um hvort að það eigi að vera þannig. Mér finnst það ekki en ég get ekki séð að þingmaðurinn hafi miklar áhyggjur af eftirlitshlutverki sínu, nú þegar hlé hefur verið gert á þingstörfum og hann sinnir öðru starfi á meðan sem aðstoðarþjálfari Breiðabliks.

Nú er það svo að það er engin stimpilklukka á Alþingi og störf þingmanna felast í svo miklu meiru en setu á þingfundum. Vinnudagurinn er oft langur og þingmenn fá greitt þingfararkaup allt árið um kring, óháð vinnuálagi á hverjum tíma. Þegar hlé gefst, langt eða stutt, bíða þingmanna ótal skýrslur sem þarf að lesa og þingmál sem þarf að undirbúa. Er ekki kominn tími til að gera eins og í alvörulöndum – kröfu á að þingmenn sinni hlutverki sínu en séu ekki í öðru starfi á sama tíma. Þá gætu þeir t.d. nýtt tíma sinn til að kynna sér til hvers ætlast er af þeim og hvað felst í starfi þeirra, það er þeir sem vita það ekki nú þegar.

Reyndar er það svo að Willum Þór virðist sinna starfi sínu sem aðstoðarþjálfari Breiðabliks í sjálfboðastarfi og þiggja engar greiðslur (sem við Blikar ættum auðvitað að vera þakklát fyrir þrátt fyrir slakan árangur liðsins okkar í sumar). Annað hvort fær hann ekki krónu í laun eða hann hefur ekki greint satt og rétt frá við hagsmunaskráninguna sína á vef Alþingis. Í Danmörku myndi það sennilega leiða til þess að þingmaður þyrfti að segja af sér.