Hinir eignalausu á húsnæðismarkaði
Ég hef lengi velt fyrir mér hvers vegna sú þörf að eignast eigið húsnæði sé svona sterk hér á landi. Líklega tengist það vistarbandinu. Allt fram undir lok 19. aldar þurfti vinnuhjú að ráða sig í vist og hreppurinn hlutaðist oft til um hvar leiguliðar bjuggu. Langafasystir mín, Helga Guðmundsdóttir, skrifaði t.d. þetta í endurminningum sínum:
[…] það átti að koma sýslumaður í Dalina og sitja í Miðdölunum, þar var Sauðafell fyrir valinu stór og mikil jörð, en þar var ungur prestur séra Jóhannes L. Jóhannsson (séra Jakob tengdafaðir hans var dáinn fyrir einu eða tveim árum). Hann átti að fá Kvennabrekkuna, en þar sat Sveinn Finnsson barnmargur maður og duglegur. Hann sagðist ekki fara nema hann fengi Kolsstaðina. Þar sat mektar bóndi sem neitaði að hreyfa sig nema hann fengi Hamraendana. Þá kom sýslunefndin til okkar og sagði bændunum að þeir yrðu að fara þaðan. Hreppurinn átti jörðina svo þeir höfðu öll völd. Pabba mínum var boðið að fá part af Kvennabrekku með eina kú, varð hann að ganga að því, en Jón og Guðrún fengu að vera áfram með eina kú líka.
Þetta var árið 1891. Síðar flutti fjölskylda hennar að Núpi í Haukadal, Dalasýslu, þar sem hreppurinn skipaði svo fyrir. Langafi minn, Guðmundur Guðmundsso, var mikill dugnaðarforkur og tókst að kaupa hálfa jörðina af hreppnum. Fyrir vikið var sjálfstæði fjölskyldunnar tryggt og lítið afdalakot varða að glæsibýli í hugum fjölskyldunnar og afkomenda.[1]
Þessi þörf fyrir að eiga sitt húsnæði, að getað staðið á eigin fótum, var svo römm hér á landi að meira segja fyrsta félagslega húsnæðið hér á landi bar þess merki. Jón Rúnar Sveinsson ritar svo í merkri grein:
Verkamannabústaðirnir íslensku skáru sig úr erlendum fyrirmyndum sínum að því leyti að ekki var um að ræða leiguíbúðir. Þegar fyrstu lögin um verkamannabústaði voru sett árið 1929 og byggingar verkamannabústaða hófust næstu ár á eftir, lék aldrei neinn vafi á því að um væri að ræða íbúðir til eignar. Um þetta atriði var hvorki rætt – né deilt – við setningu laganna, útleiga íbúðanna sem byggðar voru kom ekki til umræðu (Alþingistíðindi 1929B: 3320-3486).
Verkamannabústaðakerfið var stofnað hér á landi árið 1929 og því var breytt í félagslegar eignaríbúðir árið 1990. Búseti var stofnaður árið 1983 og stúdentar hafa lengi rekið
stúdentaíbúðir. En hlutdeild félagslegs íbúðahúsnæðis hefur löngum verið mjög lág á Íslandi. Að sama skapi er hlutdeild eigin húsnæðis mjög hátt. Það hefur verið um 85% á Íslandi, 52% í Danmörku, 64% í Noregi, 40% í Svíþjóð og 46% í Þýskalandi (sjá fyrrnefnda grein Jóns Rúnars, bls. 54). Um tíma buðust byggingarsamvinnufélögum og fleirum aðilum lán til húsnæðisbygginga á 1% vöxtum. Þau voru háð tekju- og eignarmörkum. Fjögurra herbergja íbúð á slíkum kjörum leigist t.d. hjá Búseta á Akureyri (búsetugjald með fasteignagjöldum, hita, fasteigna- og brunatryggingu og viðhaldssjóði) á um 100.000 kr. í dag. Slík lán voru aflögð fyrir löngu. Núverandi stjórnarflokkar lögðu niður hið félagslega húsnæðiskerfi þann 1. janúar 1999. Þá fluttust tæplega 7.000 íbúðir yfir á almennan húsnæðismarkað. Húsnæðissamvinnufélög starfa áfam, en njóta svipaðra vaxtakjara og aðrir aðilar á húsnæðismarkaði. Lán til þeirra hafa löngum verið lengri en öðrum aðilum hefur boðist.
Ljóst er að öryrkjar, atvinnulausir, lágtekjufólk og námsmenn eiga erfitt með að eignast sitt eigið húsnæði. Og líklega hefur sjaldan verið eins erfitt að eignast sitt eigið húnsæði þar sem krafa um eigið fé til húsnæðiskaupa er strangari en oft áður. Svo hefur alltof stór hópur fólks misst húsnæði sitt. Og margir vantreysta kerfinu, vilja ekki lenda í enn einu hruninu á húsnæðismarkaði. Svo fjölgar erlendum ferðamönnum sem þurfa gistingu. Fyrir vikið eykst eftirspurn eftir leiguhúsnæði og leiguverð hækkar. Það er bæði siðferðileg og pólitísk skylda okkar að bregðast við og bæta kjör þessa fólks. Til þess erum margar leiðir færar.
- Hækka húsnæðisbætur til leigjenda. Skjótvinn og auðveld leið.
- Nýting séreignarsparnað er góð leið, en gagnast líklega lítið þeim sem hafa lágar tekjur.
- Flýta byggingu leiguíbúða
- Heimila hagkvæmari lán til félagslegra leiguíbúða með tekju og eignarmörkum (ríki og sveitarfélög). Sveigarfélög veiti afslátt af lóðarverði.
- Taka upp kaupleigukerfi þar sem hluti leigu fer í eignarmyndun í húsnæði.
- Stórlefla rannsóknir á nýjungum í byggingariðnaði til að lækka byggingarkostnað.
Sagan kennir okkur að margar leiðir eru færar. Þetta snýst um pólitískan vilja um að bæta kjör þeirra hópa sem verst standa á húsnæðismarkaði. Gott húsnæði er mannréttindi, ekki lúxus. Munu jafnframt að við búum það vel á Íslandi að við erum meðal ríkustu þjóða heims.
[1] Saga og niðjatal Guðmundar Guðmundssonar er rakið í væntanlegri bók sem ber heitið Núpsætt: Saga og niðjatal Guðmundar Guðmundssonar, Solveigar Ólafsdóttur og Guðjóns Gísla Sigurðssonar. Bókin er merk heimild um líf og kjör alþýðufólks á fyrstu áratugum 20. aldar.
PS: Myndin er fengin að láni frá Búseta og sýnir nýbyggingar í Einholti-Þverholti.
- Hugleiðingar um samningamál - 16/10/2015
- Ísland, Færeyjar og unga fólkið - 26/07/2015
- Breytingar á fjölda starfa eftir hrun - 01/07/2015
