trusted online casino malaysia
Ritstjóri Herðubreiðar 03/10/2018

Valdarán eða varnaraðgerð? Um einræðisfrekju og yfirgang

[Herðubreið heldur áfram að birta kafla úr bók Björgvins G. Sigurðssonar, Storminum. Hún kom út haustið 2010, en er nú ófáanleg. Hún er einstök heimild um einstaka tíma. Umfjöllunin hér á eftir er beint framhald af kafla sem lesa má hérna.]

Um leið og ég vissi af Glitnismálinu ók ég til Reykjavíkur í ráðuneytið, kallaði til Jónínu S. Lárusdóttur ráðuneytisstjóra og Áslaugu Árnadóttur skrifstofustjóra og bað þær að hitta mig þar þegar í stað.

Þær höfðu óljósar fréttir af því að eitthvað væri að gerast, en náðu ekki sambandi við Bolla Þór Bollason ráðuneytisstjóra forsætisráðuneytisins, sem svaraði ekki síma frá Jónínu fyrr en seint og um síðir þótt Jón Þór bæði hann ítrekað að hafa við hana samband. Auk þess bar honum beinlínis skylda til að kalla Jónínu til sem fulltrúa í viðbragðshópi stjórnvalda vegna fjármálaáfalla.

Jónína reyndi látlaust að ná tali af Bolla bæði með sms-skilaboðum og símhringingum, þar með talið lestri margra skilaboða inn á talhólf. Einnig reyndi hún að ná sambandi við Ingimund Friðriksson seðlabankastjóra sem var líka í viðbragðshópnum.

Allt kom fyrir ekki. Forsætisráðuneytið lét ekki svo lítið að hafa samband fyrr en málið var frágengið og búið að setja stjórnarandstöðuna inn í málið. Þá varð ekki aftur snúið, því nú var nóg að spyrðist út um fyrirætlanirnar til þess að Glitnir félli með það sama og hinir bankarnir hugsanlega í kjölfarið.

Ákveðið hafði verið að taka yfir 75% hlutafjár í Glitni í stað þess að lána honum til þrautavara. Lengi má deila um málatilbúnaðinn sjálfan, en þetta voru óverjandi vinnubrögð og stjórnsýsla. Atburðarásin var undirbúin og ákvarðanir teknar án samráðs eða þátttöku viðskiptaráðuneytisins og samstarfsflokksins, hvað þá faglegrar greiningar á afleiðingunum.

Á tólfta tímanum þetta sunnudagskvöld hringdi Össur í mig ofan úr Seðlabanka. Áður hafði ég heyrt í Jóni Þór, en þeir höfðu skipt með sér að setja ráðherra Samfylkingarinnar inn í stöðuna. Össur hafði greinilega ekki lagt í að hringja í mig, en erindi hans var fyrst og fremst að biðja mig afsökunar á sínum hlut og hann greindi mér undanbragðalaust frá símtali hans og Ingibjargar.

Það er ekki ofmælt að ég hellti mér yfir hann án nokkurra kurteisiskveðja. Sagði honum án mikilla málalenginga að af hálfu ríkisstjórnarinnar væri þetta slík opinber yfirlýsing um vantraust að ég gæti ekkert annað en sagt af mér embætti í kjölfarið. Með því að halda mér utan máls hefði fótunum verið sparkað undan mér pólitískt. Sett hefði verið af stað atburðarás sem ég myndi að sjálfsögðu þurfa að svara fyrir án þess að hafa vitað af henni eða átt nokkurn kost á að hafa áhrif á hana. Mér hefði verið gert ókleift að standa undir ábyrgðinni, sem þó yrði óumflýjanlega sett á mínar herðar.

Össur bað mig að vera rólegan. Hann fór yfir málið og sagðist hafa fundið formlega að því við forsætisráðherra að viðskiptaráðherra væri ekki boðaður á staðinn. Hann taldi hins vegar óvíst að nokkur sem hefði verið í Seðlabankanum þetta kvöld kæmist lifandi frá því, og þótt það væri niðurlægjandi fyrir mig að hafa verið haldið fyrir utan gæti að minnsta kosti enginn sett mig í gapastokk fyrir þær ákvarðanir sem hefðu verið teknar þá um kvöldið.

Þetta var mér lítil huggun og við skildum í styttingi af minni hálfu. Mér var mjög þykkt í skapi og ég var Össuri og fleirum mjög reiður vegna þessa. En annaðhvort var að láta þetta eyðileggja samskipti og vinskap eða taka málið formlega upp í ríkisstjórn við forystu hennar. Sem ég og gerði með mjög afdráttarlausri bókun á ríkisstjórnarfundi síðar í vikunni þar sem ég fordæmdi aðdraganda yfirtökunnar, að ráðuneytinu og Samfylkingunni hefði verið haldið utan aðdragandans og hinnar eiginlegu ákvörðunar um að fara þessa leið.

Um fimmleytið um nóttina töluðum við Össur aftur saman. Þá var af báðum dregið, en við fórum skipulega yfir stöðuna og ræddum hvað gæti gerst í framhaldinu. Ég bað hann um að lýsa atburðarásinni í bankanum. Upplifun hans var sú, að Davíð hefði stillt málinu þannig upp gagnvart Geir að segja hreint út að Seðlabankinn myndi ekki lána út á veðin sem Glitnir hefði boðið. Sú afstaða lægi skriflega fyrir í minnisblaði með tillögu, sem seðlabankastjórarnir hefðu formlega lagt fram, um að ríkið tæki yfir 75% í Glitni. Minnisblaðið taldi Össur að Davíð hefði sjálfur skrifað því það væri svo orðljótt.

Ég hlustaði með athygli og spurði út í tvennt. Hvaða veð það væru sem Seðlabankinn tæki ekki gild og hvaða áhrif hefðu menn þar talið að þetta gæti haft á hina bankana?

Össur sagði að veðin sem bankinn vildi ekki líta við hefðu verið einstaklingslán, til dæmis bíla- og húsnæðislán, allnokkur hluti þeirra norsk húsnæðislán. Mitt fyrsta viðbragð var að þetta væri glapræði af hálfu Seðlabankans. Í slíkum lánum fælist miklu dreifðari áhætta en öðrum og reynslan sýndi að þeir sem síðast hættu að standa í skilum væru einstaklingar.

Össur sagðist hafa spurt sömu spurningar varðandi áhrif yfirtökunnar á hina bankana. Davíð hefði svarað því til að Sigurjón Þ. Árnason hefði á fundi daginn áður í Seðlabankanum sagt að Landsbankinn myndi lifa þetta af, og síðar um kvöldið hefði Halldór Kristjánsson staðfest þá skoðun í samtali við seðlabankastjórann.

Í þessu samtali bar strax á efasemdum hjá Össuri um að það væri rétt, eða hægt, að sigla fram úr brotsjóunum, sem landið var augljóslega að lenda í, með Sjálfstæðisflokkinn við stýrið. Hann sagði að það væri greinilega miklu meira vantraust milli Geirs og Davíðs en við hefðum gert okkur grein fyrir, og það yrði einfaldlega erfitt að ráða fram úr efnahagsstjórninni ef ekki væri traust og samstaða með Seðlabankanum og forsætisráðherra sem færi með efnahagsmálin.

Þetta reyndust orð að sönnu. Eftir þessa atburðarás átti Samfylkingin að sjálfsögðu að slíta stjórnarsamstarfinu og krefjast kosninga. Þetta voru hraksmánarleg vinnubrögð og um þessa einu helgi má segja að einræðistilburðir síðustu sextán ára hafi birst þjóðinni í sinni nötulegustu mynd og hafði þó gengið á ýmsu áður. Þetta voru vinnubrögðin, en nú voru afleiðingarnar þær að ekkert yrði samt aftur.

Glitnismenn ætluðu að ganga af göflunum þarna um nóttina. Í æðiskasti vegna atburðanna var hringt í allar áttir til þess að reyna að hafa áhrif á niðurstöðuna. Eigendur og æðstu yfirmenn bankans reyndu allt hvað þeir gátu til að minnka hlut ríkisins í yfirtökunni og stækka skerf hluthafanna. Til að reyna að lægja öldur féllumst við Jón Þór á að fara til fundar við nokkra af eigendum og stjórnarmönnum Glitnis. Þá var klukkan orðin sex að morgni og fólk orðið ansi tekið eftir langa helgi átaka og taugaspennu.

Á fundinum voru þau Jón Ásgeir Jóhannesson og Ingibjörg Pálmadóttir, Þorsteinn Már Baldvinsson Samherjamaður og stjórnarformaður Glitnis og nokkrir aðrir. Ekkert kom út úr þeim fundi annað en að þau fengu útrás fyrir heift sína í garð Davíðs og stjórnvalda. Glitnismenn töldu að þarna væri um
valdarán að ræða sem myndi steypa öllu íslensku fjármála- og efnahagslífi fram af brúninni. Afleiðingarnar yrðu ragnarök fyrir efnahag landsins þar sem þjóðnýtingin þurrkaði upp getu ríkisins til þess að standa á bak við bankana. Að auki óttuðust þeir keðjuverkandi áhrif sem yfirtakan hefði á aðra banka. Þarna hitti ég flest þetta fólk í fyrsta sinn á ævinni. Meðal annars Jón Ásgeir.

Eftir á sá ég eftir að hafa fallist á að fara á fundinn. Það hafði engan tilgang þar sem ákvörðunin um yfirtökuna lá fyrir. Það var einungis spurning um mínútur hvenær hún yrði kynnt opinberlega. Þarna var gjörningurinn staðreynd og engu varð hnikað.

Það er auðvelt að vera vitur eftir á þegar samfella atburðanna liggur fyrir og baksýn er komin á málið. Þarna þótti okkur þó ekki annað en sanngjarnt að stjórnvöld svöruðu til um ákvörðun sína og gæfu sér að minnsta kosti nokkrar mínútur til að hlusta á þá sem í nafni fjármálalegs stöðugleika hafði verið
ákveðið að taka bankann af.

Það segir svo sína sögu að stjórnvaldið, sem þarna reyndi að rökstyðja ákvörðunina og hlusta á mótbárur, var einmitt stjórnvaldið sem hafði ekki haft neitt með hana að gera, þ.e. viðskiptaráðuneytið.

Við Jón Þór ókum heim til Geirs eftir fundinn og gerðum honum grein fyrir honum. Þá var klukkan að ganga átta og styttist í blaðamannafund Davíðs um yfirtökuna uppi í Seðlabanka. Um leið tjáði ég forsætisráðherra ramma óánægju mína með fyrirkomulag næturverkanna. Honum brá við kveðjurnar frá mér, en tók þeim af stillingu. Það var ekki að sjá á honum að hann óttaðist alhrun á þessari stundu sem afleiðingu yfirtökunnar. Taldi greinilega að þjóðnýtingin á Glitni gæti orðið til góðs og til þess að bjarga kerfinu frá voða.

Í miðju samtali okkar við hann hringdi síminn. Davíð var á línunni að segja honum frá tilhögun mála og blaðamannafundi í bankanum stuttu síðar. Fyrri ákvörðun stæði um að hlutur ríkisins í yfirtökunni yrði 75%. Niðurstaðan var þessi og Glitnismálið var frágengið. Nú var bara að sjá hvað tæki við.

Enn skil ég ekki hvernig þeim Þorsteini Má og Lárusi Welding bankastjóra datt í hug að leita til Davíðs fáeinum dögum áður og varpa örlögum Glitnis bókstaflega í fang hans, miðað við það nánast sjúklega vantraust sem þeir báru til hans og hann til eigenda bankans. Eftir að banki óskar þrautavaraláns verður ekki aftur snúið. Um leið og það spyrst út er ekki um annað að ræða en lána bankanum, láta hann falla eða taka yfir. Að öðrum kosti hefst áhlaup og öllu kerfinu er hætta búin.

Seðlabankinn var að því leyti í læstri stöðu um leið og ósk Glitnismanna um lán kom fram, að þeim bar lagaleg skylda til þess að greina Kauphöllinni frá því. Þetta þýddi að annaðhvort var að lána þeim stóran hluta gjaldeyrisforða Seðlabankans eða taka bankann yfir. Í umhverfinu, sem skapast hafði á
lánamörkuðum, er næsta víst að hvoru tveggja hefði orðið til þess að fella allt íslenska kerfið, a.m.k. Glitni og Landsbankann.

Niðurstaða rannsóknarnefndar Alþingis um Glitnismálið er m.a. þessi:

„Af hálfu forsætisráðherra var ekki farin sú leið að boða til ríkisstjórnarfundar og ræða þá stöðu sem upp var komin í málefnum Glitnis áður en fyrirsvarsmönnum bankans var gerð grein fyrir tilboði íslenska ríkisins um að kaupa 75% hlut í bankanum. Einstökum ráðherrum gafst því ekki tækifæri til að kynna sér málið eða hafa uppi sjónarmið um leiðir til lausnar á því á ríkisstjórnarfundi. Þá verður ekki séð að viðskiptaráðherra, Björgvin G. Sigurðsson, hafi fengið þá vitneskju um málið, áður en þeir ráðherrar sem viðstaddir voru í Seðlabankanum ákváðu hvaða leið yrði farin gagnvart Glitni, að honum væri unnt að nýta sér þann rétt sem ráðherra er tryggður í 17. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 2. gr. laga nr. 73/1969, um Stjórnarráð Íslands, til að óska eftir ríkisstjórnarfundi vegna málsins.

Þegar framangreint er virt og þá sérstaklega sú staðreynd að fjármálafyrirtæki heyrðu að stjórnlögum undir málefnasvið viðskiptaráðherra, telur rannsóknarnefnd Alþingis að forsætisráðherra hafi sem stjórnanda ríkisstjórnarfunda og vegna stjórnskipulegs hlutverks síns borið að ganga eftir því að viðskiptaráðherra væri upplýstur um þá tillögu sem bankastjórn Seðlabankans hafði gert til ríkisstjórnarinnar um úrlausn í málefnum Glitnis áður en henni yrði ráðið til lykta af hálfu ríkisstjórnarinnar eða annarra ráðherra.

Það vekur sérstaka athygli að ákvörðun ráðherranna að fara að tillögu Seðlabanka Íslands var ekki færð til bókar eða skráð áður en hún var kynnt fulltrúum Glitnis. Það eina sem um hana virðist að finna ritað er fréttatilkynning forsætisráðuneytis sem birtist daginn eftir. Þó nam fjárhæð sú er ákvörðunin laut að, eins og áður segir, nálægt fjórðungi af gjaldeyrisvaraforða Seðlabanka Íslands eins og hann var 30. september 2008. Þetta hafði þær afleiðingar að þegar að því kom að kynna ákvörðunina fyrir fyrirsvarsmönnum Glitnis að kvöldi 28. september 2008 voru engin skrifleg gögn til taks til þess að afhenda og útskýra inntak tilboðsins. Það er mat rannsóknarnefndar Alþingis að það hafi verið ótæk vinnubrögð að gera fyrirsvarsmönnum Glitnis einvörðungu grein fyrir tilboði ríkisstjórnarinnar munnlega í ljósi þeirra hagsmuna sem í húfi voru. Kom einnig á daginn að misskilningur varð um efni tilboðsins hjá fyrirsvarsmönnum Glitnis þar sem talið var að Seðlabankinn en ekki ríkissjóður væri tilboðsgjafi í 75% hlut bankans….

Ljóst mátti því vera að fjárfestar kæmu til með að telja verðið sem ríkið bauðst til að kaupa 75% hlut í Glitni á gefa upplýsingar um raunverulegt virði Glitnis og að mikil hætta væri á því að þetta mat yrði yfirfært á hina bankana. Þessi augljósu smitáhrif gerðu aðgerðina enn ótrúverðugri gagnvart erlendum fjárfestum og matsfyrirtækjum. Því metur rannsóknarnefnd Alþingis það svo að veruleg hætta hafi verið á að þessi aðgerð, sem miðaði að því að auka traust fjárfesta, mundi þvert á móti rýra traust fjárfesta á íslenska fjármálakerfinu“(Bls. 62 og áfram)

Við yfirtökuna á Glitni kom saman allt hið versta í íslenskri stjórnsýslu, pólitík og viðskiptum og lagðist á eitt. Einræðisfrekja, yfirgangur og vantraust réðu för. Svo gott sem enginn treysti neinum, bankarnir voru farnir að slást um ræflana hver af öðrum og ekki var furða þótt málalok yrðu þau að allir veltust um í blóðugum valnum og efnahagur þjóðarinnar með.

Þarna um morguninn var ég staðráðinn í að segja af mér embætti vegna þess hvernig mér, ráðuneytinu og Samfylkingunni hafði verið haldið utan við atburðarás og ákvarðanir. Þeirri framkomu þótti mér útilokað að una. Nánustu samherjar lögðu hins vegar að mér að hætta ekki. Ástand þjóðmála væri svo
stökkt að það væri ekki ábyrg ákvörðun að ganga á brott og fella hugsanlega með því ríkisstjórnina. Ég mætti heldur ekki láta flæma mig í burtu með þessum hætti.

Þetta var alrangt mat en það var erfitt að fóta sig í rótinu sem einkenndi þessa sólarhringa. Það gilti jafnt um mig og þá sem til ráðslags voru.

Því sé ég mikið eftir nú. Ég átti að fylgja sannfæringu minni og segja af mér daginn eftir yfirtökuna á Glitni vegna vinnubragðanna sem voru viðhöfð. Reynsluleysi og pólitískt óöryggi í þessum hamförum öllum áttu að sjálfsögðu sinn þátt í því. Það var erfitt að ná fótfestu og mikil hætta á því að fljúga á
hausinn í hverju skrefi.

Atburðir næstu daga feyktu þessum hugsunum frá. Tröllvaxnir atburðir gengu nú yfir svo að ekki þýddi að líta um öxl og ekki var um annað að ræða en að gera sitt besta til að forða þjóðfélaginu frá fordæmislausum hamförum.

1,432