Aðdragandi Glitnishelgar: „Það er ekkert að frétta.“ Af blekkingum og baktjaldamakki

[Á næstu dögum birtir Herðubreið nokkra kafla úr Storminum, bók Björgvins G. Sigurðssonar, sem var viðskiptaráðherra þegar bankakerfið og íslenska krónan hrundu fyrir réttum tíu árum. Hún er ómetanleg heimild um atburði, stjórnmál og stjórnsýslu þennan örlagavetur, en er nú ófáanleg.]

Síðustu dagar septembermánaðar 2008 verða jafnan í Íslandssögunni kenndir við bankann Glitni.

Glitnishelgin er sjálfsagt ein sú örlagaríkasta í sögu íslensku þjóðarinnar. Atburðir hennar marka fall íslensku bankanna ásamt hruni krónunnar og efnahags landsins að miklu leyti.

Vissulega hafði strax verið ljóst upp úr 15. september, þegar bandarísk stjórnvöld ákváðu að bjarga stórbankanum Lehman Brothers ekki frá falli, að sú æðisgengna fjármálakreppa sem í kjölfarið gekk yfir veröldina myndi hafa mikil áhrif. Þarlend stjórnvöld sáu fljótt hversu afdrifarík sú ákvörðun var og leiddi sá lærdómur til þess að tryggingarisanum AIG var bjargað frá falli.

Viðbúið var að fjármálakreppan brotnaði á íslenskum ströndum með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Menn báru sig hins vegar vel. Bankarnir voru sagðir vel fjármagnaðir fram á næsta ár, nema Glitnir sem var með stórt lán á gjalddaga í nóvember.

Jafnvel stærstu, elstu og traustustu fjármálastofnanir heimsins féllu eða riðuðu til falls. Síðar hefur komið betur í ljós á hvaða stigi örvænting ráðamanna í Bretlandi og Bandaríkjunum var og hversu tæpt fjármálakerfi heimsins stóð.

Yfirtaka breska ríkisins á meirihlutanum í risabanka á borð við Royal Bank of Scotland, stærsta viðskiptabanka í heimi, og fleiri stórum breskum bönkum fór til dæmis langt með að sliga ríkissjóð þess gamla stórveldis fjárhagslega. Þáverandi fjármálaráðherra Bandaríkjanna, Hank Paulson, lýsir því í nýútkominni bók að bandaríska fjármálakerfið hafi verið einungis hálfum öðrum sólarhring frá því að fara á hliðina. Þar með hefði allt fjármálakerfi heimsins hrunið. Meira að segja Kína hefði ekki sloppið.

Spennustig ráðamanna var í samræmi við það og útskýrir að hluta ofbeldisfull viðbrögð Breta gagnvart íslensku bönkunum þar í landi. Aðgerðir sem urðu til þess að auka tjón Íslendinga verulega frá því sem þurft hefði að vera.

Íslenskir bankamenn létu þó mannalega fram eftir mánuðinum. Enda hefði minnsti vottur um veikleika dugað til þess að kolfella bankana í því andrúmslofti sem þá hafði skapast. Út á við töldu þeir sig geta komist í gegnum erfiðleikana án mjög mikillar fyrirhafnar.

Raunveruleikinn var allur annar. Á bak við tjöldin undirbjuggu þeir endataflið. Þeir tefldu um hver hefði burði til þess að taka hvern yfir, með ýmsum útgáfum af mögulegri þátttöku ríkisins, en án vitneskju stjórnvalda. Allt var kannað ofan í kjölinn eftir því sem dimmdi æ hraðar yfir himninum.

Þegar alþjóðlega fjármálakreppan dýpkaði kom hinn séríslenski kerfisbrestur fram af fullum þunga. Fjármálafyrirtæki með umfang sem samtals nam tíu til tólf landsframleiðslum og minnsti fljótandi gjaldmiðill í heimi, sem auk þess var ekki varinn af nægum gjaldeyrisforða, var ávísun á illviðráðanlegt ástand ef allt færi úrskeiðis sem aflaga gat farið.

Ekki hafði verið aukið við gjaldeyrisforðann líkt og lagt hafði verið upp með vorið 2008 þegar harðnaði á fjármáladalnum. Bönkunum hafði heldur ekki tekist, þrátt fyrir eftirrekstur stjórnvalda, að draga úr umsvifum sínum erlendis með eignasölu. Markaðir voru frosnir og brunaútsölur á bankaeignum hefðu kallað fram tafarlaust áhlaup á bankana. Því var útlitið enn svartara en vonir stóðu til skömmu áður.

Sú ráðgáta er enn óleyst af hverju Seðlabankinn jók ekki gjaldeyrisforða sinn eftir að Alþingi samþykkti 500 milljarða heimild til þess vorið 2008 og ríkisstjórnin margmælti fyrir um að það skyldi gert. Hugsanlega eru málaefnalegar ástæður fyrir því, en þær hafa ekki komið nógu skýrt fram.

Þessa örlagahelgi birti ég grein í Morgunblaðinu sem var send inn án þess að nokkur vissi um atburðarásina sem þá var að hefjast. Hún dregur fram kjarna undangenginna og komandi átaka og rót vandans sem þarna blasti við okkur Íslendingum. Áfangar í evruumræðunni hét hún og fjallaði um þann ógnarvanda sem við var að etja. Þó reyndi ég að tala varlega og án stóryrða enda þótti miklu skipta að bera vandann ekki á torg með óvarlegu orðfæri við þessar aðstæður.

Í greininni segir m.a.:

„Valkostirnir eru aðeins tveir, annaðhvort höldum við fast og óhikað við markaða peningastefnu og íslensku krónuna eða setjum stefnuna með afgerandi hætti á aðild að ESB og í kjölfarið EMU… Helstu kostir og gallar þess að taka upp evru á Íslandi snúa að langtímahagsmunum, þó að umræðan verði ágengari þegar að kreppir í þjóðarbúinu. Það er þó augljóst að skýr stefna til framtíðar er nauðsynlegur þáttur í að ná sem fyrst jafnvægi í efnahagsmálum.

Evruumræðan snýst því bæði um langtíma- og skammtímahagsmuni og ómögulegt er að skilja þar á milli með rökrænum hætti.“

Valið snerist um evru, ábyrga fjármálastjórn og stöðugleika eða núverandi ástand sem enginn gat útskýrt hvernig við ættum að búa við stóráfallalaust. Jafnvel forysta VG lagði til að Íslendingar tækju upp norsku krónuna sem fól í sér óvænta yfirlýsingu um að íslenska krónan væri ekki á vetur setjandi. Flestir vissu þó að engin slík lausn var til.

Stjórnmálalífið var því óravegu frá því að geta horfst í augu við raunveruleikann þegar hann loksins birtist og tekist á við hann með yfirveguðum og raunsæjum hætti.

Atburðarásin þessa daga hófst stillilega. Seðlabankastjórarnir funduðu með fjármálaráðherra og forsætisráðherra laugardaginn 27. september, en Geir Haarde hélt rakleiðis heim af þingi Sameinuðu þjóðanna í New York þegar hann fékk fréttir af beiðni Glitnismanna um neyðarlán frá Seðlabankanum. Hvorki mér né öðrum ráðherrum var gefin nokkur vísbending um yfirvofandi erfiðleika.

Fréttamenn RÚV urðu varir við fundina og gengu á forsætisráðherrann um efni þeirra. Af hverju voru menn að funda svo lítið bæri á um helgi?

Það er ekkert að frétta, sagði Geir H. Haarde forsætisráðherra. Hann væri að koma að frá Bandaríkjunum og sagðist vera að uppfæra stöðumatið með Seðlabankanum. Mikið gengi á og áríðandi væri að halda vel utan um stöðuna frá einum tíma til annars. Annar bandarískur stórbanki, Washington Mutual, hafði farið í þrot fimmtudaginn 25. september, sem jók enn á örvæntingarástand á fjármálamörkuðum og hættuna á alhruni efnahagskerfis heimsins. Það þarf að vakta vel þróun mála, sagði Geir.

Sama var sagt um fundi forsætisráðherra með Björgólfi Thor Björgólfssyni og öðrum Landsbankamönnum síðar um helgina. Ekkert var hægt að gefa upp og forysta Sjálfstæðisflokksins hélt öllum taumum fast í fangi sér og fyrrum formanns síns, Davíðs Oddssonar, sem nú fór með húsbóndavaldið í Seðlabankanum.

Til marks um þetta þá sagði Geir við Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur þegar þau kvöddust í New York, að hann væri að fara að funda heima vegna „óróa á mörkuðum“.

Það kom ekki í ljós fyr en síðar að eftir lokun markaða fimmtudaginn 25. september höfðu Glitnismennirnir Lárus Welding og Þorsteinn Már Baldvinsson átt örlagaríkan fund með seðlabankastjóra og óskað eftir láni til bjargar bankanum. Strax að fundinum loknum hringdi Davíð í Geir, sem ákvað samstundis að halda til Íslands.

Bón Glitnismanna til Seðlabankans snerist um tugmilljarða neyðarlán til þess að standa skil á láni sem var á gjalddaga í nóvember. Bankanum hafði mistekist að endurfjármagna lánið og alkul markaða eftir fall Lehman Brothers gerði endanlega út um þá fyrirætlan. Auk þess var bankinn með annað stórt lán á gjalddaga eftir áramótin.

Þrot blasti við Glitni fengi hann ekki stórt lán sér til hjálpar. Það er kaldhæðnislegt að síðar kom í ljós að bankinn var skömmu áður við það að ná samningum um lánalínu í Þýskalandi, sem Seðlabanki Íslands hafði hins vegar fengið. Þar með var „íslenski kvótinn“ búinn, sögðu bæverskir bankamenn okkur í samtölum síðar.

Þegar þarna var komið var hins vegar ekki um annað að ræða fyrir ríkið en að annaðhvort taka bankann yfir eða lána honum gríðarlegar fjárhæðir. Hvorutveggja afleitir kostir fyrir stöðu ríkissjóðs og þess sem eftir stæði af fjármálakerfinu.

Viðskiptaráðuneytið hafði fyrir löngu ákveðið að fara þennan laugardag í ferð um Suðurland með starfsmönnum og mökum. Þar sem við áðum á Borg í Grímsnesi og heyrðum fréttir af fundum ráðherranna og seðlabankastjóranna bað ég Jón Þór Sturluson, aðstoðarmann minn, að hringja í Tryggva Þór Herbertsson efnahagsráðgjafa Geirs og spyrja fregna af þessum fundum.

Nei, ekkert sérstakt að frétta, sagði Tryggvi við Jón Þór. Verið að fara yfir stöðu efnahagsmála og óróleikann á mörkuðunum vegna alþjóðlegu fjármálakreppunnar, bætti hann við. Jón Þór og Tryggvi voru ágætir félagar og höfðu starfað saman, og því treysti Jón Tryggva og trúði honum enda stóðu engin efni til annars. Okkur datt ekki annað í hug en að efnahagsráðgjafi forsætisráðherra gæfi okkur til kynna hvað stæði yfir þá stundina að tjaldabaki.

Ég get hvorki fullyrt um hvað Tryggvi vissi á þeirri stundu né hvað lá að baki því sem hann sagði við Jón Þór. Seinna sagði Jón Þór mér að þeir Tryggvi hefðu rætt þetta síðar og þá hefði komið fram að Tryggvi hefði fengið um það fyrirmæli að segja engum neitt á þeirri stundu.

Sólarhring síðar var þjóðnýting Glitnis á lokasprettinum.

Snemma sunnudags var áfram kyrrt á yfirborðinu, en eftir hádegi fór allt af stað og lokaþáttur aðgerðanna hófst. Í þeirri skák þurftu Davíð og Geir að tryggja stuðning Samfylkingarinnar, sem fram að því hafði ekkert fengið að vita um málið.

Það sýndi kannski best innbyrðis stöðu flokkanna að Samfylkingunni var ekki kippt um borð fyrr en allt var nánast um garð gengið. Okkur var meðvitað haldið frá öllum upplýsingum um málið og við höfðum því litlar eða engar forsendur til þess að ganga gegn niðurstöðunni, með afleiðingum sem enginn gat séð fyrir.

Þetta var náttúrlega fráleit stjórnsýsla og með öllu óboðleg, en innkoma Samfylkingarinnar í málið varð þó ekki með þeim hætti sem lagt var upp með.

Síðdegis á sunnudeginum hringdi Gestur Jónsson lögmaður Glitnis í Ingibjörgu Sólrúnu og spurði hvort hún vissi hvað væri að gerast með Glitni. Stíf fundahöld væru í stjórnarráðinu og enginn frá Samfylkingunni væri þátttakandi í þeim svo vitað væri.

Í kjölfar þessa hringdi Ingibjörg í Geir til að fá fregnir af gangi mála. Það er vitanlega hreint ótrúlegt að formaður Samfylkingarinnar skyldi fá af því fréttir frá manni úti í bæ hvaða atburðarás hafði farið af stað tveimur sólarhringum fyrr. Svo alvarlegur trúnaðarbrestur í öðru eins alvörumáli hefði átt að marka stjórnarslit þá þegar.

Mér er óskiljanlegt hvernig Geir datt í hug að láta heila tvo sólarhringa líða án þess að upplýsa samstarfsflokkinn. Málsbætur hans eru líklega þær, að Ingjbjörg Sólrún hafði orðið fyrir áfalli í New York og var á leið í alvarlega skurðaðgerð og því þótti Geir kannski ekki við neinn að tala. Í öllu falli gætti hans þess vel að upplýsa samstarfsflokkinn ekki um yfirvofandi fall eins helsta viðskiptabankans. Samfylkingunni var stillt upp frammi fyrir orðnum hlut.

Eftir samtalið við Geir afréð Ingibjörg að Össur Skarphéðinsson tæki við af Þórunni Sveinbjarnardóttur sem staðgengill sinn. Hún setti sig í samband við Össur og Jón Þór, en hann var jafnframt flokknum til efnahagsráðgjafar. Báða bað hún að segja engum frá þessu fyrst um sinn. Hún var formaður flokksins og réði því, og ekki við þá að sakast um það.

Um kvöldið hringdi Jóhanna Sigurðardóttir félagsmálaráðherra í mig og segir mér formálalaust af því, að hún telji að til standi að taka Glitni yfir. Hún átti engin orð yfir að forsætisráðherra skyldi ekki hafa kallað mig til eða upplýst um málið. Hann væri verkstjóri ríkisstjórnarinnar og bæri skylda til að halda utan um ráðuneyti sitt sem slíkt, óháð því úr hvaða flokki menn kæmu.

Jóhanna bókstaflega trúði því ekki að gengið væri fram með þessum hætti í jafnalvarlegu máli. Á öllum sínum langa og litríka ferli hafði hún ekki áður reynt slíkt og var þó ýmsu vön.

Við mér horfir þetta þannig nú, að ef formenn stjórnarflokkanna treystu mér ekki fyrir aðkomu að málinu bar þeim að koma hreint fram og segja mér það. Biðja mig að víkja sem ráðherra eða gefa mér kost á að bregðast við því með öðrum hætti. Það gerðu þau ekki. Ég hef ekki fundið aðra skýringu á þessari ótrúlegu framkomu en tortryggni og vantraust í minn garð af hálfu þeirra og seðlabankastjóra.

Ég vissi reyndar um afstöðu Davíðs til mín, enda lá hann ekki á henni við þá sem hann talaði við úr stjórnmálum eða bankaheiminum. Á dauða mínum átti ég þó heldur von en að reyna þetta af hálfu Geirs og Ingibjargar. Ég hafði borið virðingu og traust til beggja og átt við þau ágætt samstarf.

Ég hitti Ingibjörgu Sólrúnu nú í haust til þess að ræða þessi mál og önnur. Við áttum hreinskiptnar samræður þar sem hún lýsti aðdraganda og atburðum þessa dags fyrir mér. Hún hefði verið að fara í aðgerð þennan dag og þótt mestu skipta að koma málinu formlega í farveg áður hér heima. Auðvitað hlýtur henni að hafa sárnað við Geir að hann skyldi ekki hafa samband við hana til þess að setja hana inn í þær örlagaákvarðanir sem voru að taka á sig mynd. Sú framkoma var óviðunandi í alla staði.

Ingibjörg Sólrún minnist þess ekki að hafa farið fram á það, að ég yrði ekki látinn vita af Glitnismálinu. Hún hefði litið á það sem hlutverk Geirs að kalla mig að borðinu.

Ég get ekki ímyndað mér að bæði aðstoðarmaður minn og nánasti samstarfsfélagi úr flokki og ríkisstjórn gætu hvor í sínu lagi hafa komist að þeirri niðurstöðu að segja mér ekki af atburðarás, sem á þessari stundu helltist eins og holskefla yfir sökkvandi skip. En þessar eru staðreyndir mála og skipta svosem ekki miklu í dag í hinu stóra samhengi hlutanna.

Því má heldur ekki gleyma, að lífið var ekki einfalt fyrir Ingibjörgu þessa sérkennilegu daga í upphafi mikillar atburðarásar. Hún hafði fallið í yfirlið á fundi Sameinuðu þjóðanna í New York á föstudeginum og rannsókn leiddi í ljós meinvarp í heila. Þegar hún frétti af Glitnismálinu seint á sunnudeginum lá fyrir að læknar höfðu ákveðið bráðaaðgerð strax á mánudag. Ég geri ekki kröfur til þess að við slíkar aðstæður hugsi fólk rökrétt eða muni allt í smáatriðum.

Í Kastljósi mánudagskvöldið 29. september viðurkenndi Geir að ekki hefði verið rétt að Glitnismálinu staðið gagnvart mér og ráðuneytinu. Hann sagði jafnframt að honum þætti það leitt. Rétt hefði verið að hafa ráðuneytið með í málinu frá fyrsta degi. Þessa yfirlýsingu Geirs kunni ég að meta og virti við hann og við áttum eftir að eiga náið og gott faglegt samstarf næstu vikur og mánuði.