Forsetinn býr til hefðir upp á eigin spýtur. Sagan af Sveini og Ólafi Thors

Gerði Ólafur Ragnar Grímsson rétt í því, að hafna beiðni Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar um þingrof?

Um hlutverk forseta í stjórnskipan gildir það eitt, að enginn veit hvert það er. Fræðimenn, lögfræðingar, sagnfræðingar og stjórnmálafræðingar eru ósammála um stórt og smátt.

Um það gilda til dæmis engar reglur hvenær forsetinn nýtir málskotsrétt sinn og vísar lögum til þjóðarinnar. Slík ákvörðun er háð persónulegu mati hans.

Nýjasta deiluefnið er hver fer í raun með réttinn til að rjúfa þing, forsetinn eða forsætisráðherrann, í ljósi atburða síðustu viku. Þar keppist hver um sína skoðun og að vitna í sinn „virta“ fræðimann.

Herðubreið hefur áður fjallað um söguna hér.

Einn kafli er þó eftir, sem eru samskipti Sveins Björnssonar forseta og Ólafs Thors forsætisráðherra árið 1950.

Ríkisstjórn Ólafs var fallin eftir að vantraust hafði verið samþykkt á alþingi, hið eina í sögunni. Ólafur veitti því forstöðu „starfsstjórn“ sem skyldi starfa fram að næstu kosningum, eins og sumir stuðningsmenn nýstofnaðrar ríkisstjórnar Sigurðar Inga Jóhannssonar hafa líka kallað hana.

Í væntanlegri bók Guðna Th. Jóhannessonar um sögu forsetaembættisins er þessi saga sögð svona, með góðfúslegu leyfi höfundar:

———-

Alþingi kom saman mánudaginn 14. nóvember 1949, tæpum hálfum mánuði eftir að Stefán Jóhann Stefánsson hafði beðist lausnar fyrir sig og ráðuneyti sitt. Í þingsetningarræðu sinni fullyrti Sveinn Björnsson að í öðrum ríkjum Evrópu þekktust ekki þær löngu stjórnarkreppur sem hér þyrfti að þola. Í þetta sinn fengi þingheimur enga 117 daga, nær fjóra mánuði, til að koma saman ríkisstjórn. „Ég skil stjórnarskrá vora svo,“ las forseti yfir þinginu, „að er mikið liggur við – og það liggur mikið við nú – þá sé það bæði réttur og skylda forseta að reyna að skipa ráðuneyti, innan þings eða utan.“ Um þetta sagði reyndar ekkert í stjórnarskránni. Hér var forseti að skapa hefðir upp á eigin spýtur. Hann bætti við að tækist hinu háa Alþingi ekki að skipa nýja ríkisstjórn fyrir mánaðamót myndi hann takast það sjálfur á hendur.

Tveimur dögum síðar fékk Hermann Jónasson umboð til að koma saman meirihlutastjórn. Sveinn hafði greinilega gefist upp á tólf manna nefndum við stjórnarmyndanir. Vika leið uns Hermann lét gott heita, úrkula vonar. Þá sneri forseti sér til Ólafs Thors. Hans þrautalending fólst í því að leiða stjórn Sjálfstæðisflokksins án þess að eiga vísan stuðning annarra á Alþingi. Sveinn Björnsson sá að þetta var illskásta leiðin út úr ógöngunum. Frið fékk þessi minnihlutastjórn fram eftir vetri en 2. mars 1950 samþykktu þingmenn hinna flokkanna vantraust á hana. Í fyrsta og eina sinn í sögunni fór ríkisstjórn á Íslandi frá með þeim hætti. Ólafur Thors lagði umsvifalaust fram lausnarbeiðni sína. Forseti féllst á hana en bað Ólaf og stjórn hans venju samkvæmt að sitja áfram uns nýtt ráðuneyti hefði verið myndað. Breyttist stjórnin þá í huga manna í starfsstjórn sem bæri að sinna því einu sem nauðsyn krefði frá degi til dags. Um þetta voru þó engar reglur. Samtímis bauð Sveinn Hermanni Jónassyni að mynda nýja stjórn. Eftir fjóra daga, mánudaginn 6. mars, taldi Hermann fullreynt. Hvað var þá til ráða?

Samdægurs ræddi Ólafur Thors við Svein Björnsson. Forsætisráðherra vildi rjúfa þing, setja bráðabirgðalög um gengislækkun og aðrar nauðsynlegar efnahagsaðgerðir, og síðan yrði ný stjórn skipuð eftir kosningar þegar aðrar aðstæður hefðu skapast á Alþingi. Þetta væri þó háð því, eins og Ólafur sagði, hvort „herra forseti vill gefa okkur þingrofsréttinn“.

Sveinn Björnsson stóð frammi fyrir sama álitamáli og Gísli Sveinsson hafði nefnt við hann snemma árs 1944 þegar sjálfstæðismenn uggði að utanþingsstjórnin vildi rjúfa þing. Í það sinn hafði Sveinn talið skýrt að þjóðhöfðinginn yrði að hlíta slíkri ósk forsætisráðherra, rétt eins og Sveini fannst konungur hafa gert rétt 1931. Nú bar samt svo við að hann vildi ekki fallast á þingrof, að sögn Ólafs. Hér virtist Sveinn taka sér sjálfdæmi sem hann hafði áður sagt að væri ekki fyrir hendi. Þannig ykist vald forseta til muna og virtist háð geðþótta. Sveinn hefði að vísu getað bent á að Ólafur Thors hafði beðist lausnar og þingrofsréttur hans mátti þá teljast takmarkaðri en ella. Þar að auki voru aðeins liðnir tæpir fimm mánuðir frá kosningum.

Síðar átti eftirmaður forseta, Ásgeir Ásgeirsson, eftir að skrifa hjá sér að starfsstjórn hefði aldrei rofið þing og mætti það tæpast. Aftur á móti sögðu sérfræðingar í stjórnskipun landsins, bæði Bjarni Benediktsson og Ólafur Jóhannesson, nýskipaður prófessor við Háskóla Íslands, að forsætisráðherra væri ætíð heimilt að rjúfa þing, meira að segja þótt vantraust væri komið fram. Á lokuðum fundi með flokksfélögum sínum þessa daga lét Ólafur Thors líka í það skína að honum hefði verið í lófa lagið að grípa til þess ráðs en ekki viljað það. Andstæðingar hefðu sagt: „Þeir runnu af hólmi … og þeir svikust aftan að þinginu með þingrofi.“ Þingrofið 1931, í trássi við vilja meirihlutans á Alþingi, hafði verið sjálfstæðismönnum eitur í beinum.

En vildi Ólafur kannski ekki viðurkenna að Sveinn Björnsson hefði sett honum stólinn fyrir dyrnar? Eða hefði forsetinn virkilega staðið í vegi fyrir forsætisáðherra hefði formleg ósk um þingrof komið fram? Ekki er víst að svo hefði farið, miðað við fyrri sjónarmið Sveins.

Um þetta voru engar reglur. Sveinn Björnsson skapaði áfram hefðir og venjur fyrir embætti sitt frá degi til dags, án skýrra viðmiða í stjórnarskrá og stjórnskipunarvenjum. Og hans hugmynd um leið út úr vandanum var ekki þingrof heldur utanþingsstjórn undir forsæti Vilhjálms Þórs. Helgina 11.-12. mars 1950 var búið að leggja lokahönd á það ráðuneyti. Í örvæntingu báðu forystumenn Sjálfstæðisflokksins um lokafrest, fyrst einn dag, svo annan, og kraftaverkið rættist. Samkomulag náðist um stjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks undir forystu framsóknarmannsins Steingríms Steinþórssonar. Hvorki Ólafur Thors né Hermann Jónasson gátu þolað forsæti hins.

Bjarna Benediktssyni voru þakkaðar þessar lyktir. „Ég þori að fullyrða af töluverðum kunnugleik,” sagði hann sjálfur síðar, „að þó að Sveinn Björnsson hafi ekki beint séð fyrir þá lausn sem fékkst, hefði sú lausn ekki fundist ef hans afskipti hefðu ekki komið til. Það er alveg öruggt.” Aftur á móti kunni Ólafur Thors lítt að meta stjórnlist Sveins Björnssonar. „Heldur þú að það sé hlutverk þitt sem forseta að koma í veg fyrir að hér á landi sé þingræði og þingræðisstjórnir?” spurði hann Svein þykkjuþungur þegar atgangurinn stóð sem hæst.

Ágreiningurinn um stöðu forseta var augljós og skiljanlegur. Löngu tímabært var að skýra betur hlutverk forseta og stöðu í stjórnskipan landsins. Um það virtust allir sammála, fólkið í landinu, lögspekingar, stjórnmálamenn og ekki síst forsetinn sjálfur.