Tvenn tímamót í dag í sögu landsins: Forsætisráðherra hættir vegna óheilinda. Forseti neitar að rjúfa þing

5. apríl 2016 markar tvenn tímamót í stjórnmálasögu Íslands. Í fyrsta sinn sagði forsætisráðherra af sér vegna óheiðarleika og í fyrsta sinn neitaði forseti Íslands að samþykkja beiðni forsætisráðherra um þingrof.

Ráðherrann

Ekki þarf að rekja mjög nýliðna sögu í hinu svokallað Wintris-máli. Sigmundur Davíð Gunnlaugsson ákvað eftir umhugsun að leyna þjóðina alla eignarhlut sínum í fyrirtæki með lögheimili á Tortóla. Fyrirtækið átti kröfur í þrotabú föllnu bankanna upp á um hálfan milljarð króna á sama tíma og forsætisráðherra kvaðst fara með forræði í samningum við þrotabúin.

Í skýringum og viðbrögðum við fréttum af eignarhaldinu hefur forsætisráðherra orðið uppvís að ósannindum, útúrsnúningum og tvöfeldni. Hann missti að lokum traust eigin þingflokks og lagði til í dag að annar tæki við embættinu. Hann er þó enn forsætisráðherra.

Íslenskur forsætisráðherra hefur ekki áður látið af embætti fyrir viðlíka sakir.

Forsetinn

Áður en forsætisráðherrann hrökklaðist frá fór hann til fundar við forseta Íslands, Ólaf Ragnar Grímsson, og bað hann um samþykki fyrir þingrofi. Forsetinn neitaði því og einnig að gefa fyrirheit um slíkt samþykki á allra næstu dögum.

Hann kvaðst ekki vilja að forseaembættið væri notað í „aflraunum“ stjórnarflokkanna enda hefði forsætisráðherra ætlað að nota hótun um þingrof sem „vopn“ í slíkum átökum.

Forset hefur aldrei áður neitað beiðni forsætisráðherra um þingrof, en tvö þingrof hafa sérstaklega komist í sögubækur.

Fyrra skiptið var 1931. Þá sá Tryggvi Þórhallsson forsætisráðherra fram á að samþykkt yrði vantraust á ríkisstjórn hans eftir að Alþýðuflokkurinn hætti stuðningi við hana. Áður en tillaga um vantraust kom til umræðu í þinginu samþykkti Kristján 10. Danakonungur tillögu Tryggva um þingrof, þvert gegn vilja meiri hluta alþingis. Konungurinn taldi sér skylt að verða við beiðni forsætisráðherrans. Lesa má um atburðarásina til dæmis hér.

Seinna tilvikið var 1974. Þá var líka fyrirséð að samþykkt yrði vantraust á ríkisstjórn Ólafs Jóhannessonar eftir að flestir þingmenn Samtaka frjálslyndra og vinstri manna hættu að styðja hana. Áður en til þess kæmi samþykkti Kristján Eldjárn forseti tillögu Ólafs um þingrof, þótt Geir Hallgrímsson og aðrir stjórnarandstöðuleiðtogar segðust geta myndað nýja meirihlutastjórn. Forsetinn taldi sér skylt að verða við beiðni forsætisráðherra í ljósi allra aðstæðna. Lesa má um þessa atburðarás til dæmis hér.

Ólafur Jóhannesson var líka prófessor í stjórnskipunarrétti og sagði í höfuðriti sínu, Stjórnskipan Íslands, að forseti gæti því aðeins neitað beiðni forsætisráðherra um þingrof að hún væri lögð fram gegn vilja annarra ráðherra. Hugsanlega hefur Ólafur Ragnar Grímsson haft þetta í huga þegar hann hafnaði beiðni forsætisráðherra í dag, en Björg Thorarensen núverandi prófessor í stjórnskipunarrétti segir ákvörðun Ólafs skapa enn meiri óvissu um raunveruleg völd forsetans.

Sá sagnfræðingur sem mest hefur rannsakað sögu forsetaembættisins, Guðni Th. Jóhanneson, telur forsetann hins vegar hafa tekið rétta ákvörðun.