Benedikt og kranavatnið – síðari hluti

(Myndin tengist greininni óbeint, en samt alveg beint.)

Í síðasta pistli mínum fjallaði um áformaðar skattabreytingar Benedikts Jóhannessonar. Pistillinn vakti töluverða athygli, og flestir virtust taka undir þau sjónarmið, sem þar komu fram. Benedikt lætur hins vegar engan bilbug á sig finna, og birtir langa grein í Kjarnanum, þar sem hann færir ítarlegri rök fyrir máli sínu og vitnar í alls kyns tölfræði og greiningar því til stuðnings.

Mest af því sem þar kemur fram er endurtekning á því sem hann sagði í Silfrinu, en þó eru tvær klausur, tvær litlar klausur í miðjum textanum, sem eru alveg nýjar, og eru eins og smáa letrið undir pakkanum: þið vitið, það sem framleiðandinn vill helst ekki að maður taki eftir. Þessar tvær litlar klausur snúast um eitthvað sem Benedikt talaði ekkert um í Silfrinu, og þessar tvær litlar klausur útskýra allt sem ég botnaði ekkert í hingað til. Bitinn sem vantaði í púsluspilinu.

Meira um það síðar. Snúum okkur fyrst að stóra letrinu: Benedikt er með plan, og hver eru yfirlýst markmið hans? Annars vegar að „hægja á vexti ferðaþjónustunnar“ vegna þess að hann hefur „neikvæðar afleiðingar“ á hagkerfið, og hins vegar að „draga úr þrýstingi til hækkunar á gengi krónunnar“ (newspeak fyrir að „fella gengi krónunnar“).

Það væri hægt að rökræða lengi um hvort neikvæðu áhrifin af vexti ferðaþjónustunnar séu meiri en þau jákvæðu, og hvort það sé mögulegt eða yfirleitt æskilegt að fella gengið með skattaaðgerðum (og lækka um leið kaupmátt almennings). Það má líka spyrja sig, hvort Benedikt sé þeim ofurkrafti gæddur, að hafa stjórn á gengi krónunnar.

En í þessu samhengi skiptir það ekki einu sinni máli, því þessi tvö markmið Benedikts eru í fullkominni mótsögn við hvort annað: hann vill fæla ferðamanninn frá með skattahækkun, en ætlar um leið að laða hann til sín með gengisfellingu. Samkvæmt útreikningum Benedikts mun heildarkostnaður við Íslandsferð hækka um 5% eftir breytingarnar, en ef áætlun hans gengur eftir og honum tekst um leið að fella gengið um, segjum, 5%, þá lækkar kostnaður ferðamannsins aftur um 5%. Ég býst við að sem stærðfræðingur hafi Benedikt áttað sig á því að 5 mínus 5 er sama sem 0.

Áætlun Benedikts virðist því sérsaklega hönnuð í þeim tilgangi að mistakast: ef honum tekst að fæla ferðamanninn frá þá tekst honum um leið að fella gengið, en ef honum tekst að fella gengið þá mistekst honum að fæla ferðamanninn frá. Ef honum tekst hins vegar að mistakast, þá gæti honum nefnilega tekist að mistakast ekki: það er að segja, ef honum mistekst að fella gengið, þá gæti honum tekist að fæla ferðamanninn burt. Í besta falli getur áætlun Benedikts hálftakast.

Ég veit ekki hvort þetta er nógu skýrt hjá mér en svona eru nú geimvísindin: þau eru ekki aðgengileg öllum, lesandi góði.

Það sem ég les hins vegar úr þessari jöfnu, er að annað hvort er Benedikt virkilega slappur stærðfræðingur, eða að honum er ekki alvara með þessum markmiðum sínum. Þar sem ég veit að hann er ekki illa gefinn, þá hallast ég að seinni möguleikanum. Reyndar viðurkennir Benedikt sjálfur að hann hafi litla trúa á því, að þessi áætlun hans takist (eða mistakist, eftir því hvernig á það er litið), enda skrifar hann að lokum að aðgerðin hafi „fremur lítil áhrif á kostnað við meðalferð til Íslands og muni því ein og sér ekki hafa veruleg áhrif á fjölda eða fjölgun þeirra.“

Með öðrum orðum snýst áætlun Benedikts um að „draga úr vexti ferðaþjónustunnar“ með aðgerð sem mun ekki hafa „veruleg áhrif á fjölgun ferðamanna.“

Geisp.

Snúum okkur þá að öðru yfirlýstu markmiði Benedikts: honum er tíðrætt um að lægra skattþrepið sé „ívilnun“ á ferðaþjónustunni og hikar ekki við að misþyrma það hugtak miskunnarlaust. Við skulum hins vegar fyrirgefa honum það því ásetningurinn er göfugmannlegur: að fækka ívilnunum, enda eiga allar atvinnugreinar auðvitað að sitja við sama borð. Tökum sem dæmi ein mikilvægasta og elsta atvinnugrein landsins: sjávarútvegurinn. Helstu kaupendur íslenskra sjávarafurða eru Bretar, en Bretar borga hvorki meira né minna en 0% virðisaukaskatt af fiski í breskum matvöruverslunum. Næst stærstu kaupendur innan Evrópu eru Spánverjar og Frakkar, en á Spáni er fiskur seldur með 10% virðisaukaskatt og í Frakklandi 5,5%. Það er því alveg augljóst hversu mikið hallar á sjávarúveginum og bráðnauðsynlegt að hækka skatt á gistiþjónustu í 22,5% svo að allir „sitji við sama borð“.

Geisp.

Sem betur hefur verið hlúað að sjávarútveginum. Það er til dæmis ekki langt síðan fjölmennasta sveitarfélagið á Vesturlandi þurfti að leggja líf sitt í hættu til að bjarga útgerðarfyrirtækinu HB Granda, sem hefur barist í bökkum í harðri samkeppni við ferðaþjónustuna. Til að bjarga fyrirtækinu, sem hagnaðist um litla 3,5 milljarða í fyrra, buðust yfirvöld þar á bæ til að afhenda fyrirtækinu 40.000 fermetra landfyllingu og klæðskerasniðnar lóðir við höfnina.

Nauðsynleg endurlífgun sem engan veginn er hægt að bera saman við ívilnanir. Svona hefur ferðaþjónustan verið að traðka á útgerðinni með sínum óforskömmuðum ívilnunum. Miskunnarlaus heimur.

En atvinnugreinar keppa ekki eingöngu um ívilnanir. „Samkeppni um vinnuafl harðnar“, eins og Benedikt bendir réttilega á. Hvað ef Pólverjunum í fiskvinnslunni skyldi detta í hug að færa sig frekar yfir í ferðaþjónustuna, hvað þá? Stórútgerðin gæti neyðst til að hækka launin þeirra til að koma í veg fyrir það. Verri katastrófa er varla hægt að hugsa sér, og því mikilvægt að halda fjölbreytni í atvinnuframboði í lágmarki, enda er samkeppni ekki alltaf af hinu góða eins og allir sannir hægri menn vita.

Geisp.

En komum okkur að kjarna málsins. Fyrst Benedikt er ekki alvara með að „hægja á vexti“ ferðaþónustunnar, fella gengið, fækka ívilnunum eða byggja upp innviði, hvað er raunverulega markmiðið með þessum skattabreytingum? Hvað er smáa letrið?

Benedikt er reyndar furðu heiðarlegur með það, en svona hljóma klausurnar tvær sem ég nefndi í byrjun:

„Breytingin hefur þau áhrif þá, að tímabundnir gestir greiða hærri skatt, almenningur á Íslandi lægri.“

Þarna var það þá. Það var nú óþarfi að fara eins og köttur í kringum heitan graut. Það er bara gamla góða millifærslan. Taka úr vasa ferðamannsins til að lækka skatta á kjósendum. À la Hrói Höttur. Gleymið innviðunum. Vonandi endurlaunar kjósandinn greiðann í næstu kosningum. Túristinn tekur líklega ekki eftir neinu, enda veit hann ekki betur. Ekki frekar en gestirnir á Hótel Adam sem keyptu kranavatn á 400 krónur.

Geisp.

En hér er hin klausan, ef til vill enn óhugnanlegri:

„Rétt er að benda á að mikil áhersla hefur verið lögð á gildi þess fyrir Ísland að byggja ekki upp ferðaþjónustu á fjöldanum heldur leggja áherslu á þá sem tilbúnir eru að eyða meira fé. Líklegt er að þessi aðgerð stuðli einmitt að því.“

„Þá sem tilbúnir eru að eyða meira fé“ er hér aðalatriðið. Það er newspeak fyrir „þá ríku“. Benedikt er nefnilega að marka nýja stefnu í ferðaþjónustumálum: Ísland á að einbeita sér að hinum ríkustu ferðamönnum, því á þeim er hægt að okra mest.

Geisp.

En þessi setning Benedikts er rökvilla. Á fræðamáli „valtvennuvilla“ (e. „false dilemma“) og gengur út frá því að við þurfum að velja á milli tveggja valkosta: annað hvort að reka hér massatúrisma („sem byggir á fjöldanum“) eða þá að einbeita okkur að hinum ríkustu.

En nei, Benedikt. Þriðja leiðin er nefnilega til, og nú ætla ég að taka raunverulegt dæmi um það.

Í fyrra ferðaðist ég til Írlands. Þar heimsótti ég meðal annars mjög fjölsóttann stað, Newgrange að nafni (sjá mynd hér að ofan), þar sem er að finna fornsögulegar minjar. Staðurinn er eins konar risavaxin gröf úr hlöðnu grjóti, sem talið er að hafi líka verið notuð sem eins konar musteri eða bænahús. Stórmerkilegur staður, sem fær manni til að ferðast 5200 ár aftur í tímann, enda eldri en sjálfir pýramídarnir í Egyptalandi, mikilfenglegur og afar vel varðveittur, og skráður á heimsminjaskrá UNESCO. Eðli málsins samkvæmt var staðurinn vinsæll ferðamannastaður, en þar sem göngin sem leiddu inn í hjarta byggingarinnar voru mjög þröng og rúmuðu ekki nema nokkrar manneskjur í einu, var ekki hægt að hafa óheftan aðgang að svæðinu. Hvað gerðu bændur þá?

Írar lokuðu svæðið af og hleyptu ekki inn nema lítinn hóp í einu, undir handleiðslu leiðsögumanns. Til þess að komast inn þurftu gestir að kaupa aðgöngumiða í gestastofu, og þar stóð nákvæmlega klukkan hvað þeir fengju að komast inn. Stundum var löng bið og jafnvel fullbókað, og þá þurftu menn bara vinsamlega að finna sér eitthvað annað að gera og ef til vill koma aftur utan háannatíma. Þetta fyrirkomulag hjálpaði því um leið að dreifa gestunum betur yfir árið.

Þarna tóku Írar vissulega upp gjaldtöku, en markmið gjaldtökunnar var ekki að fæla ferðamanninn burt (enda stillt í hóf), eða að „skilja kjarnann frá hisminu“ að hætti Benedikts. Markmiðið var heldur ekki að fjármagna skattalækkun á írskum skattgreiðendum og enn síður vað það hluti af gengisfellingartilraunum stjórnmálamanna, enda hafa Írar haft vit á því að taka upp evruna og þurfa því ekki að standa í svona gjaldmiðilsbasli.

Nei, markmiðið með gjaldtökunni var að fjármagna kostnaðinn við að halda utan um staðinn. Aðgangur kostaði litlar 7 Evrur (sirka 800 krónur), með afslætti á fjölskyldum, börnum og eldri borgurum, og inn í því gjaldi var innifalin lifandi leiðsögn um svæðið og aðgangur að gestastofu með alls konar fróðleik um staðinn og sögu þess.

En Írar gengu enn lengra. Þessar minjar voru nefnilega sérstakar að því leyti, að göngin sem leiddu inn í miðju hvelfingarinnar voru byggð á þá leið að einu sinni á ári og aðeins einu sinni gerðist eitthvað afar einstakt: aðeins þá við sólarupprás lágu sólargeislarnir nákvæmlega í sömu stefnu og göngin, þannig að sólarljósið komst alla leið inn í hjarta grafarinnar. Þetta gerðist á vetrarsólstöðum, 21. desember ár hvert kl. 09:17 og varði í um það bil 15 mínútur. Þetta þýddi að aðeins örfáir einstaklingar gátu upplifað þessa merkilegu stund á hverju ári. Sjálflagt komust miklu færri að en vildu.

Nú, ef Írar hefðu verið eins góðir í bisness og hann Benedikt, hefðu þeir líklega selt aðgang að þessum einstaka viðburði hæst bjóðanda, eða „þeim sem tilbúnir eru að eyða meira fé“ eins og Benedikt orðar það svo fallega. Eflaust hefðu einhverjir milljarðamæringar í leit að góðum selfíum slegist um það og Írar hefðu grætt á tá og fingri.

En Írar kunna ekki bisness. Vitiði hvað þeir gerðu? Svona stendur á vefsíðunni hjá þeim:

„All access to the chamber during winter solstice is decided by lottery. To enter the lottery, you can fill out an application form when you visit Newgrange.“

Þvílík sóun! Þvílík óhagkvæmni! Bölvuð skammsýni! Hvaða nóboddí sem er gat bara fengið að komast þarna inn 21. desember, frítt, með því einu að taka þátt í einhverju happdrætti! Og þeir sem unnu máttu ekki einu sinni selja vinninginn á uppsprengdu verði því það var bannað!

Þarna hitti Benedikt ömmu sína. Það fékk enginn að græða! Bara enginn! Þeir hafa þá ekkert lært þessir Írar. Að hugsa til þess að við höfum sameiginlega forfeður! (Eða að minnsta kosti þið).

Geisp.

Þetta er þriðja leiðin. Það er ekki þannig að við höfum bara val um að annað hvort drukkna í ferðamönnum eða þá að taka Benedikt á þetta og forréttindavæða landið okkar.

Gerum frekar eins og frændur okkar á Írlandi. Við högnumst kannski ekki eins mikið á því, í krónum talið, en við fáum annað í staðinn: við gerum heiminn að örlítið betri stað. Og það er svo miklu verðmætara.

Og talandi um það: vaskur á gistiþjónustu á Írlandi er 13%, og innviðir eru bara fínir.