Umskipti Sjálfstæðisflokksins

Eftir Þröst Ólafsson

Það hefur komið mörgum á óvart, hvernig það gat gerst að Sjálfstæðisflokkurinn hvarf frá frekari evrópsk/vestrænni samvinnu en kaus vaxandi einstæðingsskap í utanríkismálum.

Sjálfstæðisflokkurinn á áhrifamikla sögu að baki. Hæst risu völd hans í kalda stríðinu, þegar hann tók afgerandi forystu um inngöngu landsins í NATO og stóð að gerð varnarsamningsins við Bandaríkin. Í kjölfarið fylgdi svo Viðreisnarstjórnin, inngangan í EFTA og seinna EES-samningurinn. Að vísu hafði Alþýðuflokkurinn frumkvæði að og var í forsvari fyrir tveimur síðastnefndu samningunum en ríkisstjórnirnar voru undir forsæti Sjálfstæðisflokksins.

Til voru einstaka sjálfstæðismenn sem andsnúnir voru þessum samningum, einkum EES-samningnum. Við gerð hans kom berlega í ljós hve mótdrægnir fulltrúar auðlinda atvinnuveganna, Bændasamtökin og LÍÚ, voru þegar minnsta gagnkvæmi gagnvart þeirra atvinnugrein bar á góma. Skjól áttu þeir alltaf hjá Sjálfstæðisflokknum svo og Framsókn.

Nálgunarhræðsla eyríkja

Utanríkismál eru vandmeðfarin þjóðmál. Eylönd eru þar sérstaklega viðkvæm. Nágrannar eru þeim framandi og eyþjóðir bregðast oftast fjandsamlega við nálgunartilraunum annarra þjóða. Frumkvæði til nálgunar hafa eyþjóðir ekki oft.

Undantekningin er Bretar. Þeir voru svo heppnir að verða undirsátar germanska þjóðflokka. Þar næst kom herseta Rómverja, landseta víkinga og innrás fransk-norrænna Normandíbúa. Þeir voru fyrsta evrópska fjölmenningarþjóðin.

Þeir óttuðust ekki áhrif framandi þjóða, því þeir vissu hve mikið þeir höfðu styrkst við blöndunina. Að lokum sigraði eyþjóðin heiminn.

Íslendingar sem verið höfðu einangraðir í liðlega fimm aldir fengu aldrei neina fjölþjóðlega blöndun, aðeins eilítið keltneskt blóð. Við þróuðumst einir, töldum okkur „hreinan stofn“ og óttuðumst að verða fyrir slæmum framandi áhrifum, en þjóðernisstefna byggist á þeirri tilfinningu að þykjast öðrum fremri.

Það var því afrek þegar alþingi undir forystu Bjarna heitins Benediktssonar reif sig uppúr einangrunarklömbrunum og tók þá ákvörðun, að við yrðum þjóð meðal þjóða. Við vildum að vísu fá meir en við gáfum, en við vildum vera með.

Sú ákvörðun hefur reynst okkur heilladrjúg og gefið okkur tækifæri til að koma ár okkar fyrir borð við matarborð stórþjóða, því við vildum frekar éta með þeim en verða étnir.

Þjóðflokkurinn

Bjarni Ben., Ólafur Thors og Gunnar Thoroddsen voru þeir foringjar sem gerðu Sjálfstæðisflokkinn að frjálslyndum flokki hægra megin við miðju. Þau þjóðfélagsöfl sem að baki stóðu spönnuðu nokkurn veginn allt litróf samfélagsins. Á þessum tíma voru öflugustu hagsmunahópar landsins útgerðarmenn, kaupmenn og bændur.

Ef frá eru talin baráttumál verkalýðs, sem aldrei voru á stefnuskrá Sjálfstæðisflokksins, má segja að hann hafi verið eins konar þjóðflokkur, þótt sérhagsmunir hafi vissulega verið rúmfrekir. Pólitísk áherslumál hagsmunaaflanna voru ólík en sem um þurfti að semja þegar að því kom að móta heildarstefnuna. Málamiðlun varð niðurstaðan. Utanríkismálin voru þar engin undantekning.

Bændur hafa ætíð kosið frekar lokað samfélag. Útgerðarmenn kröfðust opinna erlendra markaða en engrar samkeppni innanlands, hvorki í veiðum, vinnslu né eignarhaldi útgerðarfyrirtækja. Kaupmannastéttin lagði áherslu á frjálsa opna markaði erlendis sem heima.

Kaupmannastéttin hvarf

Kaupmenn voru öflugustu stofnaðilar að Sjálfstæðisflokknum og Morgunblaðinu. Íhaldsflokkurinn var þeim of þröngur. Meðan kaupmenn voru fjölmennir og sterkir innan flokksins var utanríkisstefna Sjálfstæðisflokksins í þokkalegu jafnvægi.

Þegar verslunarfyrirkomulag stórmarkaða ruddi sér til rúms, lét hefðbundin kaupmannastétt í minnipokann og áhrif hennar innan flokksins hurfu. Eftir stóðu sterk ítök bænda, sem földu einangrunarhyggju sína undir bláhvítri skikkju þjóðernisstefnu og útgerðarmenn, sem ýmis voru andstæðir eða tortryggnir í garð opins frjálslynds samfélags, því þeir vildu sitja einir að auðlindum sjávar.

Við hvarf kaupmannastéttarinnar, sem mótandi afls innan flokksins, myndaðist tómarúm innan hans, sem átti eftir að hafa afgerandi áhrif á stefnumörkun hans. Þetta tómarúm var síðan fyllt af háskólafólki, sem búið var að innræta róttæka og fremur þröngsýna markaðshyggju sem varð sífellt áhrifmeiri innan gamla stétt-með-stétt- flokksins. Frjálshyggja leysti frjálslyndi af hólmi.

Einstrengingsháttur og óbilgirni einkenna oft áhangendur einfaldra kennisetninga. Stefna flokksins færðist frá frjálslyndum málamiðlunum til einsýni, þar sem þjóðernisfull og sjálfbirgingsleg einangrunarhyggja varð meginstef í utanríkismálum. Sá hugsunarháttur féll vel að viðhorfum hagsmunasamtaka auðlinda atvinnuveganna ekki hvað síst í afstöðunni til ESB.

Nú virkar flokkurinn eins og stjórnlaust skipsflak í öruggu togi Heimssýnar. Þetta voru flokknum dýr umskipti. Þriðjungur fylgisins flúði.

Þröstur Ólafsson, 15. maí 2014