Þrjúþúsund-og-tvöhundruð-grömm af leiðinlegri Heimdallarsagnfræði

Eftir Pétur Tyrfingsson

Undanfarin jól hafa miklir sagnfræðingar kvatt sér hljóðs. Árið 2010 kom út bókin Sovét-Ísland óskalandið eftir Þór Whitehead.[1] Skelfilega leiðinleg bók sem er heilt kíló að þyngd. Þessu riti fylgdi Hannes Hólmsteinn Gissurarson eftir með Íslenskir kommúnistar 1918-1998[2] sem kom út um síðustu jól og vegur sú skrudda annað kíló og hálfu betur.

Báðir þessir höfundar vitna ítrekað í Snorra G. Bergsson sem sendi líka frá sér bók jólin 2011 sem heitir Roðinn í austri.[3] Hún vegur ekki nema sjöhundruð grömm – sem telst þó gott hjá bráðungum manni. Verða 3,2 kílógrömm að teljast umtalsvert hlass með lítilli þjóð.

Hvað skal um bækur þessar segja? Í almennum orðum þetta helst: Engum höfunda ber að hrósa fyrir að hafa tekist að stíla bækur sínar vel. Einhvern veginn verður efniviðurinn alltof víða fremur leiðinlegur á blöðum þeirra. Um innihaldið er þetta almennt að segja: Þessar miklu bækur styðja þá tilgátu mína að greiðari aðgangur að sögulegum skjölum leiðir ekki sjálfkrafa til betri sagnfræði.

Með öðrum orðum eru þessar bækur ekki vel skrifaðar, fremur leiðinlegar aflestrar og auka mönnum ekki skilning á mikilli og merkilegri sögu.

Engu að síður eru rit þessi þarfaþing. Þrátt fyrir ágalla eru þau auðvitað fróðleg. Einnig ber að fagna þeim öllum. Íslenskri alþýðuhreyfingu og menningarhegrum[4] hennar væri fátt hollara en hverfa aftur í tímann og skoða átakasögu áranna frá lokum fyrri heimstyrjaldar og framundir sigur nýfrjálshyggjunnar. Þá ber að gæta að því að pólitísk umræða á Íslandi er nú þegar heldur lúin af rökræðum heimskra manna. En það kalla ég ákaft þref þeirra sem byggja lítt á upplýsingum og rökum og beita helst fyrir sig sófískum mótþróa.

Sníkjulífið

Jón Ólafsson prófessor á Bifröst rótaði í skjalasöfnum í Moskvu skömmu fyrir aldamótin síðustu og hafði með sér gögn hér uppá skerið. Hefur hann skrifað bækur og greinar uppúr því sem þar má hafa. Ekki fer Jón varhluta af skensi Hannesar sem særði fram fólið í prófessornum. Á bloggi sínu Jón Ólafs skrifar hann 18. desember ágæta og upplýsandi ádrepu undir yfirskriftinni „Dagsbrúnarstyrkur og myndir af skjölum“.[5] Um er að ræða tiltekna sögulega staðreynd og hvaða ályktanir megi af henni draga.

Árið 1961 fékk Verkamannafélagið Dagsbrún fjárstyrk frá sambandi verkalýðsfélaga í Sovétríkjunum. Frá þessu segir auðvitað í skjölum sem Jón Ólafsson hafði með sér heim og lánaði Árna Snævarr sem var að skrifa bók og sagði frá. Nema Árna þessum varð það á að segja styrkinn veittan 1952. Þrátt fyrir yfirlestur slapp þessi meinlega villa á prent.

Í Hannesarbók eru þessar upplýsingar auðvitað teknar til gagns. Af þessum staðlausu stöfum sem höfundur heldur að séu beinhörð staðreynd dregur hann alls konar ályktanir og getur sér til um pólitískar meiningar ráðamanna í Sovétríkjunum á þeirri rósturtíð sem uppi var á Íslandi og annars staðar í heiminum þessi misseri rétt áður en Stalín geispaði golunni. Nú upplýsir Jón okkur um að þarna hafi átt sér stað mistök, styrkurinn var veittur 1961 og það hafi verið opinbert mál á sínum tíma.

Jón Ólafsson dregur almenna ályktun af þessum vinnubrögðum kollega síns í stétt prófessora. Hann segir að þetta sýni hve varasamt það er að lifa sníkjulífi á heimildavinnu annarra – eins og hann orðar það svo skemmtilega. „Sníkjulífið“ felst í því að einn höfundur nýtir sér vinnu og frásagnir annarra í fullkomnu gagnrýnis- og andvaraleysi.

Nú getur þetta hent hvern sem er og alþekkt fyrirbæri. Þess vegna vil ég ekki kalla alla misbresti af þessu tagi í fræðum „sníkjulífi“ af því það er ljótt orð. Mér þykir þetta þó svo gott nafn á heilkenni akademískrar vanheilsu að í það verður að halda. Ég legg til að við notum ljóta orðið þegar það er viðeigandi vegna afleiðinganna eða misbeitingar. Þegar meinleg villa eða misskilningur gengur aftur í grein eftir grein, bók eftir bók þangað til úr verða viðtekin sannindi sem enda í kennslubókum þá skulum við tala um „sníkjulífi á heimildavinnu annarra“.[6]

Flest „sníkjulífi“ í fræðum hefur þó ekki þessar alvarlegu afleiðingar. Við getum líka kallað það sníkjulífi þegar meinleg villa eða misskilningur er notaður til að fóðra og hlaða undir það sem höfundur ætlaði sér alltaf að segja áður en hann kynnti sér söguna nánar.

Algeng mynd af þessu sníkjulífi er þegar menn lesa ekki frumheimild, stela tilvitnuninni frá öðrum án þess að geta þess – en við nánari athugun sýnir samhengið að höfundurinn hafði aldrei lesið og kynnt sér það sem hann var að vitna til. Þetta virðast viðtekin vinnubrögð í sumum greinum. Mönnum þykir sjálfsagt og komast uppmeð það í akademíunni að vitna til hægri og vinstri í Marx, Engels, Lenín og Trotskij án þess að hafa lesið nokkra heillega texta hvað þá heilu bækurnar eftir þessa ágætu menn. Þætti það vond fræðimennska þegar Stuart Mill, Weber eða Sombart ættu í hlut.

Hér erum við einmitt komin að snöggum bletti á kommunistabókunum þungu og stóru. Eitt af því sem gerir þær að lélegri sagnfræði er að enginn þessara manna hefur nennt að setjast niður og lesa spjaldana á milli þau rit og skjöl, þingtíðindi og samþykktir sem höfðu gríðarleg pólitísk áhrif í þeirri hreyfingu sem þeir eru að skrifa um. Það er vegna þess að þeim þykir það bara óþarfa vesen því túlkun og merking þessara texta er auðvitað viðtekin einhvers staðar frá.

Nú er ég ekki að tala um þetta nöldur Jóns útí bláinn. Þrjú komma tvö kílógrömm af lágkúrulegri Heimdallarsagnfræði um „kommúnisma“ er skelfilega vond „framsöguræða“ og glerhált umræðuplan. Hættan er sú að við sem leggjum allt aðra merkingu í flesta þá atburði sem um er fjallað förum að tala í einhvers konar upphrópunum og geðvonskulegum alhæfingum um vonda sagnfræði… og bætum kannski við einstaka tilvísun til að styðja málið þó við nennum því varla vegna önugleika.

En einhvers staðar verður því að finna glugga eða punkt þar sem hægt er að fitja uppá málefnalegri gagnrýni. Almenn ræða um svo þungar bækur og miklar hljómar gjarnan eins og skætingur og ómálefnalegir sleggjudómar. Útgangspunkturinn er sem sagt dæmi um „sníkjulífi á heimildavinnu annarra“ sem varpar ljósi á eða getur staðið fyrir þá gagnrýni helsta sem maður hefur fram að færa. Svo má prjóna eitthvað við slíkt þref síðar meir.

Mitt fag er ekki sagnfræði og þá er ég varla maður til að elta uppi alls konar og endalaus smáatriði og einangruð atvik sem verða prófessor Hannesi efniviður í gríðarmikla kenningu um hið alþjóðlega samsæri kommúnista, fjósamenn þessa óskunda á Íslandi og sálarlíf þessa fólks alls. Hannesarbók er eitt og hálft kíló að þyngd eins og áður segir. Undir slíku fargani rís varla aumur áhugamaður eins og ég. Og maðurinn er stór og mikill í litlu forheimskunarlandi þar sem dæmdir ritþjófar gegna stöðu prófessora, fá styrki og gefa út bækur. Slíkir menn flengríða líka á svelli hinnar opinberu umræðu þar sem öll kjaftastétt er helsjúk af pólitískri rétthugsun og kunna ekki við annað en segja að Hannesarbók sé ágætt „yfirlitsrit,“ „velskrifuð“ og „áhugaverð lesning.“

Íslendingar á 2. þingi Komintern

Íslendingar fengu boð um að senda fulltrúa á 2. þing Komintern sem háð var 19. júlí til 7. ágúst 1920. Þetta þing sóttu Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason. Nú voru þeir félagar ekki hertir í neinni pólitískri baráttu né heldur einhvers konar „kommúnistar“ af yfirveguðu ráði. Pólitísk hreyfing íslensks verkalýðs hafði varla tekið á sig sæmilega flokksmynd. Þeir sjálfir höfðu nýlega uppgötvað heiminn og róttækni þeirra náði varla hærri hæðum en þeim að hneykslast yfir morðunum á Karli Liebknecht og Rosu Luxemburg.

Íslendingarnir á öðru þingi Komintern voru gestir en ekki fulltrúar hvorki með fullan né ráðgefandi atkvæðisrétt. Á þessu þingi sem öðrum voru menn fulltrúar einhverra flokka eða samtaka og jafnvel lausskipulagðra hópa. En þeir sem höfðu atkvæðisrétt af einhverju tagi voru aldrei á eigin vegum eins og Hendrik og Brynjólfur. Þeir voru ekki sendiboðar Alþýðuflokksins og ekki félagar í neinum samtökum vinstrisósíalista, syndikalista eða kommúnista.

Mörgum kann að þykja það smáatriði sem engu máli skiptir hvort unglingarnir íslensku á öðru þingi Kominern höfðu þar atkvæðisrétt og hvernig þeir greiddu atkvæði. Á hinn bóginn er þetta stórmál í augum Heimdallarsagnfræðinga vegna þess að á þingi þessu voru samþykktar hinar svokölluðu „Moskvu-tesur“ eða „Moskvu-skilyrði“.

Frásögn Hannesarbókar

Nú tökum við okkur Hannesarbók í hönd þar sem ræðum ber niður sem hér segir um samþykktina um aðildarskilyrði Komintern:

Á Komintern-þinginu 1920 voru samþykkt Moskvuskilyrðin svonefndu … og var þar kveðið á um fullkomna hlýðni einstakra kommúnistaflokka við alþjóðahreyfingu kommúnista. Greiddu þeir Hendrik og Brynjólfur atkvæði með þeim.[7]

Við þurfum ekki að ræða hér merkingu þá sem Hannes leggur í Moskvu-tesurnar en ljóst má vera að hann er í hópi þeirra sem trúa því ekki aðeins að samþykktin „kveði á um fullkomna hlýðni“ heldur hafi hún haft þann magíska kraft að tryggja undirlægjuháttinn. Reyndar er þetta tóm vitleysa en breytir ekki þeirri merkingu sem Hannes leggur í að Hendrik og Brynjólfur hafi greitt atkvæði og þar með kallað yfir sjálfa sig og aðra og jafnvel heimsbyggðina alla mikinn voða.

 

Fullyrðingin er svo sjálfsögð og eðlileg að lítt fróður lesandi staldrar ekki við með spurn í huga. Bíddu við! Hvað hefur Hannes Gissurarson fyrir sér í því að tveir unglingar hafi haft atkvæðisrétt á samkundu manna sem tókust á við raunverulega pólitík á meðan þeir höfðu enga pólitíska reynslu og voru ekki þátttakendur í neinni pólitískri hreyfingu sem tekur því að nefna á nafn? Í eftirvæntingu flettum við uppá skýringagrein Hannesar þar sem hann á að segja okkur hvaðan hann hefur hið sjálfsagða um atkvæðagreiðslu kommastráka:

Snorri G. Bergsson (2011) færir góð rök fyrir því, að þeir … hafi verið tveir ónefndir fulltrúar Alþjóðasambands ungra kommúnista, sem greint er frá í þingskjölum (en hvergi eru þar birt nöfn þeirra tveggja). Slíkir fulltrúar höfðu atkvæðisrétt… [8].

Furðuleg er þessi skýringagrein svo ekki sé meira sagt. Hér er um að ræða álitamál um staðreyndir. Hannes gengur út frá því að Hendrik og Brynjólfur hafi verið fulltrúar Alþjóðasambands ungra kommúnista í fyrsta lagi og í annan stað að þeir hafi setið þingið með fullum atkvæðisrétti þess vegna. Hann gengur líka útfrá því að ekki sé gerð grein fyrir tveimur fulltrúum ungliða í þingskjölum. Hér er Hannes að lepja upp úr heimild sinni eins og hann hafi gaumgæft hana á krítískan hátt og fundið „góð rök“.[9]

Frá gamalli tíð er ég ekki ókunnugur sögu Komintern fyrstu fimm árin og þóttist stúdera þau af kappi þegar ég var ungur maður. Þá var erfitt að afla heimilda sem síðar hafa orðið aðgengilegar. En aldrei vissi ég til þess að greint hefði verið frá einhverjum óþekktum fulltrúum æskufólks í þingskjölum annars þings Komintern. Alveg hafði þetta farið framhjá mér sem þó lúslas allt það fargan frá orði til orðs á sínum tíma. Að vonum beið ég því spenntur eftir hinum „góðu rökum“ Snorra G. Bergssonar. Verð ég nú að yfirgefa Hannesarbók og láta hana lönd og leið og snúa mér að öðrum sagnaþul.

Hvernig kom það til?

Löngum hefur mér þótt forvitnilegt og í rauninni undarlegt að tveir ungir menn – þeir Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason – hafi flandrast alla leið til Moskvu 1920 til að sitja 2. þing Alþjóðasambands Kommúnista. Og furðulegra er þó að einhver skuli trúa því að þessir róttæku lúðulakar af Íslandi hafi þótt fullgild merkikerti og greitt atkvæði um merkilegar ákvarðanir sem voru pólitísk og söguleg stórtíðindi á þessum tímum úrslitabaráttu verkalýðs og auðvalds í Evrópu. Við skulum fyrst skoða hvernig Snorri G. Bergsson gerir okkur grein fyrir því hvernig það kom til að tveir heimskir drengir af Íslandi forfrömuðust í Moskvu.

Snorri G. Bergsson vill endilega komast að þeirri niðurstöðu að boð til Íslendinganna hafi verið þáttur í plotti Bolsjevika að ná yfirráðum í hreyfingu ungra kommúnista – Kommunistische Jugend Internationale (KJI).

Alþjóðasamband ungkommúnista (KJI) var stofnað í Berlín 1919 og sameinaði mörg róttækustu félög ungra sósíalista og stríðsandstæðinga í Evrópu. Á fundi alþjóðaskrifstofu sambandsins í Berlín 9.-13. júní 1920 var heimsþing Kominterns þá um sumarið helst til umræðu. Forseti sambandsins, Willi Münzenberg, og fylgismenn hans vildu viðhalda ákveðnu sjálfstæði til aðgerða, en auka þó samstarfið við Kremlverja, sem vildu á hinn bóginn ólmir koma KJI undir beina stjórn Kominterns. Átök urðu á milli fulltrúa Komsomol, sambands rússneskra ungkommúnista, og Münzenbergs um afstöðuna til Kominterns og þingstað fyrir 2. alþjóðaþing KJI, sem fara skyldi fram fyrri hluta árs 1921. Á fundinum tilkynnti framkvæmdastjórn ungkommúnista (EKKJI), að þingið færi fram á Ítalíu í mars 1921, gegn tillögu Komsomols um, að halda það samhliða heimsþingi Kominterns þá um sumarið. Framkvæmdastjórn Kominterns (EKKI) greip þá inn í deilurnar og bauð erindrekum sínum utanlands að safna í snarhasti saman þeim foringjum ungkommúnista, sem ekki væru þegar meðal skráðra fulltrúa á heimsþinginu, og bjóða þeim bæði á Komintern-þingið og þinghald ungliðanna að því loknu.[10]

Hér er nokkur ruglingur á ferðinni. Deilurnar innan KJI stóðu ekki um þessar mundir um afstöðu til Komintern og tengsl við það. Þær stóðu um sjálfstæði æskulýðssamtakanna gagnvart kommúnistaflokkunum á hverjum stað. Ekki var deilt um tímasetningu alþjóðaþingsins – það átti að halda árið eftir 1921. Svo má skilja á Snorra að Rússar hafi lagt til að þingið ætti að halda þá strax um sumarið samhliða öðru þingi Komintern. Ýmsir fulltrúar, þar á meðal Rússar, lögðu til að þingið yrði haldið á Norðurlöndum. Þar hafa menn vafalaust haft í huga að hægt væri að halda það löglega. Ekki vildu menn samþykkja það.

Þá lögðu Rússar til að þingið skyldi halda á sama tíma og þriðja þing Komintern 1921 ef nægilega margir fulltrúar kæmust þangað. Þetta var ekki samþykkt heldur ákveðið að halda þingið á Ítalíu. Það reyndist ekki mögulegt og var það flutt til Berlínar. Það er ekki fyrr en þá sumsé 1921 sem framkvæmdanefnd Komintern grípur inn með boð um að flytja þingið til Moskvu. Það gerðist ekki á þessum fundi sem Snorri er að ræða hér 1920.[11]

Snorri ruglar eitthvað saman atburðum. Hann segir að ákveðið hafi verið í júní 1920 að halda annað þing KJI á Ítalíu í mars 1921 „gegn tillögu Komsomols um, að halda það samhliða heimsþingi Kominterns þá um sumarið.“[12] Þetta er ekki hægt að skilja á annan hátt en að félagar Komsomol hafi vilja halda þingið strax 1920 í Moskvu. Og Snorri heldur áfram:

Framkvæmdastjórn Kominterns (EKKI) greip þá inn í deilurnar og bauð erindrekum sínum utanlands að safna í snarhasti saman þeim foringjum ungkommúnista, sem ekki væru þegar meðal skráðra fulltrúa á heimsþinginu, og bjóða þeim bæði á Komintern-þingið og þinghald ungliðanna að því loknu. Hendrik Ottósson fékk í kjölfarið skeyti um að koma strax til Moskvu.[13]

Hér er með öllu ómögulegt að átta sig á því í hvaða deilur framkvæmdastjórn Komintern var að grípa.

Hvað sem þessu líður. Hendrik segir svo frá að hann hafi fengið símskeyti frá Fredrik Ström um boð á annað þing Komintern í júní 1920.

Boðsbréf höfðu almennt borist til fulltrúa á heimsþingi Kominterns í apríl og voru þeir langflestir komnir til Mosvku um miðjan júní, um sama leyti og Hendrik fékk skeyti Ströms í hendur. Moskvuherrar virðast því ekki hafa ætlað íslenskum kommúnistum setu á heimsþinginu, heldur aðeins kallað þá til leiks vegna breyttra aðstæðna.[14]

Ekki er hægt að átta sig á því hvað Snorri á við með „breyttum aðstæðum“. Hann virðist sjá umstangið í kringum KJI fyrst og fremst sem viðleitni Komintern til að ná þar völdum og beygja sambandið undir sig. Um þetta snerust mál alls ekki heldur voru mun pólitískari. Forsystumenn Komintern höfðu áhyggjur af tvennu. Annars vegar sjálfstæði æskulýðssamtakanna gagnvart kommúnistaflokkunum. Áttu æskulýðssamtökin að vera sjálfstæðir pólitískir flokkar? Hins vegar últravinstrihneigðum í æskulýðssamtökunum. Hér var um pólitískan og stefnulegan ágreining að ræða sem Snorri kemur ekki auga á þar sem hann getur ekki skilið Komintern sem pólitísk alþjóðasamtök heldur þá þegar sem valdstjórnartæki Bolsjevikastjórnarinnar.

Eftir stofnun KJI voru haldnir fundir æskulýðssamtaka í ýmsum löndum og svæðum, þar á meðal á Norðurlöndum í desember 1919.[15] Mér þykir ekki ólíklegt en þar hafi kappsamir æskumenn reynt að kortleggja liðsafla sinn og fengið þar upplýsingar um líklega liðsmenn frá Íslandi.

Almennt er alltaf varasamt að draga ályktanir og leiða líkur að atburðum umfram það sem heimildir greina frá. Snorri G. Bergsson setur boðið til Hendriks Ottóssonar um að mæta á annað þing Komintern 1920 í samhengi við meint valdabrölt sem reyndar fór ekki fram fyrr en ári síðar inna KJI. Líklegasti aðdragandinn er annar. Hafið var yfir allar deilur í KJI hvort félagsmenn þess ættu að flykkjast til Moskvu á annað þing Komintern. Og enginn ágreiningur var um að þar skyldu félagsmenn æskulýðssamtaka halda ráðstefnu að þingi loknu. Vitað var að Komintern ætlaði að álykta um æskulýðsstarf. Alveg á sama hátt og forysta Komintern vildi stefna sem allra flestum kommúnistum, vinstri-sósíalistum og öðrum róttækum til þings í Moskvu 1920 þá sóttist hún eftir því sérstaklega að sem flestir róttækir æskumenn tækju þátt í þessari pólitísku hátíð.

Afstaða Alþýðuflokksins til Komintern 1920

Ástæða er til að velta fyrir sér hver afstaða Alþýðuflokksins var til þessarar farar Hendriks Ottóssonar til höfuðborgar verkalýðsbyltingarinnar á þing alþjóðafélags byltingarmanna. Hér staldra sagnaþulir ekki við. Jón Baldvinsson formaður Alþýðuflokksins lét sér nefnilega vel líka að Hendrik Ottósson færi á Kominternþing, styrkti hann til fararinnar og vænti þess að ferðin yrði Alþýðuflokknum eða Alþýðublaðinu til fjár.

Þetta ber vott um þrennt. Í fyrsta lagi var afstaða manna á Íslandi til byltingarinnar í Rússlandi enn sem komið var fremur vinsamlegri en hitt, eins og reyndar skrif Alþýðublaðsins frá þessum tíma sýna. Í öðru lagi var formaður Alþýðuflokksins ekki meðvitaður og harðnaður sósíaldemókrati á alþjóðlega vísu. Í þriðja lagi kemur hér fram það sem jafnan stjórnaði alþjóðastarfi íslenskra vinstrimanna – en það var fégirndin.

Mér skilst að Rússagullið sem hafðist uppúr krafsi Hendriks í þessari Bjarmalandsför 1920 hafi fallið í skaut Alþýðublaðsins.

Höfðu Íslendingar atkvæðisrétt á öðru þingi Komintern?

Þá er að snúa sér að hinum „góðu rökum“ Snorra G. Bergssonar fyrir því að Sillinn og Billinn hafi greitt atkvæði á Kominternþinginu 1920.[16] Þegar grannt er skoðað eru þau ekki aðeins veik heldur hreinn skáldskapur eftir því sem ég kemst næst.

Ég hef samúð með kappsfullu pólitísku fólki. Ágreiningur um sögu Komintern og hreyfingar „kommúnista“ og verkalýðs á Íslandi er að miklu leyti pólitískur ágreiningur. Ber því að taka ýmsu í Heimdallarsagnfræði með umburðarlyndi og rósemi. Yfir strikið fara menn þó þegar þeir baula á aðra í nafni fræðimennskunnar. Þá sleppir umburðarlyndi mínu og við erum farin að syngja aðra sálma.

Við skulum gá að því að Snorri G. Bergsson er vottaður meistari í sagnfræði af Háskóla Íslands og „hefur stundað sérfræðinám og rannsóknir við erlenda háskóla og fræðistofnanir“ eins og segir á bókarkápu. Verður ekki að reikna með að sérsvið hans sé Komintern og „kommúnistar“? Líklega.

Fræðatröll kallast á við aðrar skessur í nágrenninu og kallast það „akademísk umræða“. Þegar menn skrifa bækur eða greinar um þessi efni hljóta þeir að taka upp þráð Jóns Ólafssonar sem fyrstur skrifaði eitthvað bitastætt uppúr skjölum sem menn fundu í kjöllurum skjalasafna í Kreml á síðasta áratug tuttugustu aldar. Og mælir nú Snorri digurbarkalega:

Jón Ólafsson tekur undir með Brynjólfi um „ráðgefandi atkvæðisrétt“ þeirra félaga, án þess að vísa í viðkomandi heimild eða frásagnir Hendriks um hið gagnstæða, eins og hér væri á ferð alþekkt og viðurkennd staðreynd. Því fer fjarri. Einnig hefur hann eftir Brynjólfi, án tilvísunar í heimild, að þeir félagar „voru ekki fulltrúar neinna nema sjálfra sín“, en setur enga fyrirvara, eins og fræðileg vinnubrögð krefjast í svona tilvikum.[17]

Og hvað skal þá segja um „fræðileg vinnubrögð“ Snorra sjálfs í þessu ágreiningsmáli? Hefur hann „góð rök“ fyrir fullyrðingum sínum eins og segir í Hannesarbók? Nú hefur hann sjálfur ákveðið mælikerið, sem eru heimildir og fyrirvarar. Með öðrum orðum tiltæk gögn um staðreyndir og leyfilegar ályktanir. Nú skulum við skoða hverjar heimildir Snorra G. Bergssonar eru og hvernig hann dregur ályktanir af þeim og hvort hann hefur þar á einhverja fyrirvara.

Sagnfræðingur leiðir líkur að fyrirframgefinni niðurstöðu

„Þingskjöl gefa ekki til kynna, hvort eða hvaða þátt þeir félagar tóku í þingstörfum“ segir Snorri réttilega. Hinn mikli sagnfræðingur þarf þá að leiða út með rökum líkindanna að strákalingarnir af Íslandi, Sillinn og Billinn, hafi haft rétt til atkvæðis á öðru þingi Komintern. Hann byrjar á að grafa upp úr þingskjölum að ungkommúnistar hafi ráðið 12 atkvæðum. Vitnar hann til heimildar sem er líklega sama og mín heimild en ég efast stórlega um að hann hafi haft hendur á henni.[18] Í þeirri þýsku útgáfu þingtíðindanna frá 1921 eru þessi 12 atkvæði eignuð „Jugenverbände“ eða æskulýðssamtökum.

Spurningin er þá hvaða fulltrúar réðu þessum tólf atkvæðum. Segir nú í Roðanum:

Allir þingfulltrúar höfðu einhvers konar atkvæðisrétt og ákvað þingið rétt þeirra, sem stóðu utan aðildarflokka Kominterns. Í þeim flokki var Alþjóðasamband ungkommúnista (…), en Brynjólfur og Hendrik höfðu í raun komið til Moskvu fyrir hönd þess.[19]

Þetta er svolítið ruglingslegt. Á þinginu starfaði kjörbréfanefnd sem skar úr því hvort og hverjir ættu að hafa atkvæðisrétt. Þurfti að athuga hvort kjörbréf væru gild hjá fulltrúum þótt þeir væru á vegum flokka eða samtaka sem áttu tilkall til atkvæðisréttar. Orðalagið um samtök „sem stóðu utan aðildarflokka Komintern“ er ruglandi.

Það voru atkvæði kommúnistaflokka annars vegar og svo annarra flokka eða samtaka sem um var að tefla. Það var ekki þar með sagt að þau væru „utan aðildarflokka Komintern“. Frá Bandaríkjunum komu til dæmis Communist Labor Party og einnig Communist Party of America. Frá Sviss komu fulltrúar frá Kommunistische Partei og Sozialdemokratische Linke. Meðal þessara samtaka og flokka var ekki Kommunistische Jugend Internationale og önnur æskulýðssamtök. Það var ekki litið á þau sem „Nichtkommunistische Parteien“ (sem höfðu 31 atkvæði) heldur „Jugendverbände“ (sem réðu 12 atkvæðum).

Þessi fljótfærni höfundar skiptir sossum ekki miklu máli nema hvað í æðibunuganginum segir hann að „Brynjólfur og Hendrik höfðu í raun komið til Moskvu fyrir hönd þess (þ.e. Kommunistische Jugend Internationale – aths. PT).“ Hér gefur hann sér í upphafi að hálfu leyti það sem sanna skal. Hvaðan hefur hann að Brynjólfur og Hendrik hafi mætt á annað þing Komintern „fyrir hönd“ Kommunistische Jugend Internationale? Það er algerlega gripið úr lausu lofti og enginn fótur fyrir því.

En hvað sem þessu líður. Rétt er að tólf atkvæði voru eignuð æskulýðssamtökum í þingtíðindum Komintern. Nú vill Snorri í Roðanum sínum endilega leiða líkur að því að tveir þessara fulltrúa hafi verið íslensku drengirnir og heldur uppí leiðangur sem hlýtur að teljast firn mikil í sagnfræðiriti sem vill vera virðulegt. Er mér næst að halda að hann hafi ekki lesið þær heimildir sem hann vísar til. Þarf nú að rýna í hin „góðu rök“ og veldur sú lesning vísast leiða með öllum nema stöglurum, kreddumönnum og öðru nákvæmnisfólki.

Við byrjum á tilvitnun í samfellda málsgrein sem við verðum þó að klippa í sundur. Hér er fyrri hlutinn:

Willi Münzenberg hafði fengið því framgengt hjá Moskvuherrum, að samkunda ungkommúnista í þinglok yrði formlega séð skráð leiðtogaráðstefna KJI, en þurfti í staðinn að lúta því að sambandið gengi í Komintern með fullri aðild og gæfi nokkuð eftir af sjálfstæði sínu.

Hér getur Snorri heimildar sem er einfaldlega vísun í einhverja bók manna sem skrifað hafa um þessa atburði. Látum þetta vera í bili. Hann heldur áfram og vísar ekki til neinna heimilda í eftirfarandi:

Jafnframt fengu allir níu liðsmenn framkvæmdastjórnar KJI þingseturétt með fullu atkvæði og jafnframt þrír ungkommúnistar, sem kallaðir höfðu verið til leiks í júní og komið of seint til þings. Meðal þeirra var ungverska gyðingastúlkan Maria Leitner (Lékai), sem síðar varð rithöfundur og gekk í öll þau störf, sem meistari hennar. Willi Münzenberg, fól henni í Þýskalandi, Frakklandi og Vesturheimi, þar sem hún dvaldi við störf á vegum hans. Hvað hina tvo snertir koma vart aðrir til greina en Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason.[20]

Höfundur fullyrðir án nokkurra heimilda að þáttur í einhvers konar hrossakaupum milli Münzenberg og Moskvuherra hafi níu liðsmenn framkvæmdanefndar KJI fengið fullan atkvæðisrétt ásamt þremur félögum sem komu til þingsins með seinni skipunum. Hér er ekki vísað til neinnar heimildar – enda eru þetta hreinar getgátur um hrossakaup. Þetta eru einkennileg „góð rök“ fyrir hinum níu fulltrúum. Hvað um það. Nú eru eftir þrír huldumenn og verður enginn endir á þessari vitleysu.

Af þremur huldumönnum fullyrðir Snorri G. Bergsson að einn þeirra hafi verið Maria Leitner (Lékai). Aftur staðfærir hann þetta ekki í heimild en segir okkur í nokkrum orðum frá störfum hennar fyrir Münzenberg síðar, sem kemur málinu ekkert við.

Hvaðan hefur sagnfræðingurinn að þessi stúlka hafi haft atkvæðisrétt? Ekki er hægt að finna það í þingskjölum og rökin/heimildirnar eru engar. Svo varla telst það til „góðra raka“ að hafa gert grein fyrir þessum eina af þremur.

Nú þykist Snorri hafa leitt líkur að því að allir æskulýðsfulltrúar sem atkvæði greiddu séu þekktir nema tveir. Og þá fullyrðir hann í þriðja sinn eitthvað í fullkomnu heimildarleysi þegar hann segir: „koma vart aðrir til greina en Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason.“

Hvað leyfir honum að segja að engir aðrir komi til greina? Þingið sátu fulltrúar með fullan atkvæðisrétt, fulltrúar með ráðgefandi atkvæðisrétt og svo fjöldi gesta eða áheyrnarfulltrúa. Þó allt sé þvæla sem Snorri hefur haldið fram hingað til þá verður að gera ráð fyrir að hann gefi sér að Íslendingarnir hafi verið einir þingseta úr ranni æskulýðssamtaka sem eru ótaldir. Þetta er auðvitað fullkomlega óréttmæt ágiskun og það hefði hann átt að geta sagt sér sjálfur því hann talar síðar um hvorki meira né minna en tuttugu æskulýðsfulltrúa að frádregnum Norðmönnum sem funduðu í Moskvu strax eftir þetta þing Komintern. Samkvæmt því komu að minnsta kosti átta aðrir til greina.

Þetta eru öll þau „góðu rök“ sem Snorri færir fyrir máli sínu í sjöhundruðgramma bókinni Roðinn í austri. Hann byrjar á því að ímynda sér að Hendrik Ottósson og Brynjólfur hafi komið á þing Komintern „fyrir hönd“ Kommunistische Jugend Internationale. Hann hefur engar heimildir fyrir því og það stangast á við alla skynsemi. Hvorugur þeirra var sendur af ungliðasamtökum, hvorugur hafði tekið þátt í stofnþingi KJI 1919 og heldur ekki á fundi framkvæmdanefndar þess í júní 1920 rétt fyrir Kominternþing.

Næst lætur hann eins og það séu almælt tíðindi meðal allra Komintern-sagnfræðinga að einhverjir níu hafi fengið atkvæðisrétt eftir eitthvað plott. Þá fullyrðir hann fyrirvaralaust og heimildarlaust að ungversk stúlka hafi greitt eitt af þessum þremur ótilgreindu atkvæðum. Eftir það er leikurinn auðveldur að honum finnst. Engir tveir aðrir fulltrúar koma til greina nema Billinn og Sillinn. En það er líka óleyfilegt því fleiri ungir kommúnistar snigluðust í kringum þetta þing í Mosvku. Eins og kemur reyndar síðar fram í skrifi hans.

Hér beitir Snorri G. Bergsson hinni svokölluðu „útilokunaraðferð“ sem mig minnir að sé komin frá hinum vísa Aristotelesi og flokkarökfræði hans. Aðferðin sú byggist þó á að hægt sé að færa fólk eða stök í flokka með nokkurri vissu og aðeins þurfi að gera grein fyrir afgangi. Hinn mikli sagnfræðingur hefur ekki með neinum sannfærandi rökum flokkað tíu manns á sannfærandi hátt svo einungis þurfi að geta sér til um tvo. Og hið kæruleysislega ergó um að engir nema tveir íslenskir sveitalubbar gangi af stenst ekki. Fleiri koma til greina. Hefði Ara hinum gríska ekki þótt þetta merkileg fræði.

Einfaldari leið að líkum

Mér þykir þessi leiðangur Snorra G. Bergssonar í meira lagi undarlegt og ástæðulaust ferðalag. Bráðum eru tuttugu ár frá því ég gerði það upp við mig endanlega að stráklingarnir íslensku í Moskvu hefðu ekki haft þar neinn status sem var líka í fullu samræmi við að þeir lærðu ekkert af þessu þingi og vissu í rauninni ekkert hvað var að gerast þar enda sá þess aldrei stað í neinu sem þeir gerðu næstu mánuði og ár. Skoðum þetta.

Snorri gengur útfrá því sem í skjölum stendur að atkvæði ungkommúnista hafi verið 12. Þetta má lesa í þingtíðindum 2. þings Komintern þar sem greint er frá því í töflu hvernig atkvæðisréttur skiptist milli kommúnistaflokka, ekki-kommúnistískra flokka og æskulýðssamtaka.[21] Þessi tafla er þó ekki allt. Í þingtíðindunum er einnig listi yfir nafngreinda fullrúa, hvaðan þeir komu og hvers konar atkvæðisrétt þeir höfðu. Þegar þessi listi er skoðaður í þýsku útgáfunni frá 1921 er þetta niðurstaðan um þá sem „Jugendbund“ er merkt við:

• Amerika:          Chabrow, Jurgis
• Þýskaland:       Leinhardt
• Frakkland:       Goldenberg, Thal
• Georgía:           Wardunjan
• Ítalía:                Polano
• Noregur:          Gerhardsen, Medby
• Rússland:         Dunajewski
• Sviss:               Bamatter

Samtals eru þetta 11 fulltrúar með fullan atkvæðisrétt. Við nánari skoðun getum við þó bæði fengið út fulltrúatöluna 10 og 12 ef tekið er tillit til leiðréttinga.

Samkvæmt lista í gagnrýninni útgáfu þingskjala er Goldenberg eini fulltrúi Frakklands og Thal er dulnefni hans. [22] Samkvæmt því er þetta sami maðurinn. Með þessari leiðréttingu eru þetta 10 fulltrúar samtaka með einstökum þjóðum. Þá þurfum við að gera grein fyrir þeim tveimur sem eftir eru. Við þurfum ekki að grípa til sögusagna um plott sem lofaði níu fulltrúum og ævintýris um huldumeyna Mariu Leitner. Þetta er allt í þingtíðindum Komintern.

Þeir sem hafa þingtíðindi Komintern við hendina (sem sagnfræðimeistarinn hefur líklega ekki) kemur í ljós að tveir fulltrúar með fullan atkvæðisrétt eru kenndir við framkvæmdanefnd Kommunistische Jugend Internationale og voru það þeir Münzenberg og Schatzkin eins og þeir eru nafngreindir í fulltrúalistanum.[23] Ef við gerum ráð fyrir að þessir tveir fulltrúar framkvæmdanefndarinnar teljist til atkvæða á vegum „Jugendverbände“ þá höfum við gert grein fyrir þeim öllum tólf og höfum það beint uppúr listanum yfir þingfulltrúa sem allir eru nafngreindir. Nú mundu sumir segja: Bingó!

Þar með hafa þeir Hendrik og Brynjólfur gufað upp og álfamærin Maria líka. Bara með því að lesa þingtíðindin. Hinn mikli sagnfræðingur ímyndaði sér að til væri söguleg gáta sem hann þyrfti að leysa. Og hann leysti hana með getgátum og bulli og þóttist góður. Fékk þann dóm að getgátur og bull væru „góð rök“ hjá prófessor Hannesi.

Nú mega krítískir sagnfræðingar þó andmæla (þó ekki Snorri, sem nú er ómerkur) og spyrja hvernig ég geti verið viss um að framkvæmdanefndarmennirnir tveir frá KJI séu meðal hinna 12 sem taldir eru atkvæði æskulýðssamtaka. Reyndar er þetta ekki góð athugasemd.[24] Hún gefur þó ekkert tilefni til að setja álfadrengina frá Íslandi í stað þeirra því hugsanlegt er að aðrir og merkari menn hafi átt atkvæðin tvö heldur en strákarnir af Íslandi. Skoðum rökin fyrir því.

Í þýsku útgáfu þingtíðindanna frá 1921 er bara einn rússneskur fulltrúi auðkenndur ungkommúnisti (Dunajewski). Riddell (1991) telur fram tvo í viðbót sem á þýska listanum heita Rywkin (en Ryvkin hjá Riddell) og Zeitlin (og Tsetlin hjá Riddell) eftir að hafa leitað upplýsinga um hverjir rússnesku fulltrúarnir voru. Þessir strákar voru ekki í forystusveit Bolsjevika heldur fylgisveinar úr Komsomol. Þá vitum við hvaða tvö atkvæði gætu allteins komið til greina ef við gerum ráð fyrir að fulltrúar framkvæmdanefndar KJI eigi þau ekki, sem þó er harla ólíklegt.

En hver getur verið skýringin á misræminu milli töflunnar um skiptingu atkvæða eftir samtökum og gráðum og listanum yfir fulltrúana. Mér skilst á John Riddell[25] að listinn sé bráðabirgðalisti sem gefinn var út í upphafi þings enda sést það á því að hann kemur ekki að öllu leyti heim og saman við það sem lesa má í fundagerðum kjörbréfanefndarinnar. Á meðan gera má ráð fyrir að ritstjórar þingtíðindanna hafi ekki haft ráðrúm eða trassað að leiðrétta sjálfan listann þá getur taflan yfir full atkvæði og ráðgefandi og hvernig þau skiptast niður á samtök og flokka eftir stöðu þeirra varla verið annað en endanleg.

Niðurstaðan er eins skýr og hún getur verið. Þegar þingtíðindi 2. þings Komintern eru lesin koma ekki fram neinir þrír ónafngreindir huldumenn sem greiddu atkvæði á þinginu – hvað þá að þar hafi ein lítil álfamær frá Ungverjalandi verið í þeim hópi. Við getum einfaldlega séð að merkt er við 10 nafngreinda fulltrúa æskulýðssamtaka með einstökum þjóðum og 2 fulltrúa frá framkvæmdanefnd KJI. Ef síðastnefndu fulltrúarnir voru ekki taldir með hinum tólf þá vitum við að það voru tveir í þingsveit Rússa sem voru frá Komsomol sem gætu skýrt þennan atkvæðafjölda uppá eina tylft.

Ég tel mig hafa betri rök fyrir því að Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason hafi ekki greitt atkvæði á öðru þingi Komintern með rétti heldur en þeim sem Snorri G. Bergsson hefur fyrir hinu gagnstæða. Ástæðan er sú að það eru færri óvissuþættir og minna um heimildarlausar getgátur í minni lógíu. Hef ég heyrt og lesið í bókum að það sé betri fræðimennska.

Grunsamlegar vísanir til heimilda

Kemur nú ræðum okkar niður þar sem „sníkjulífi á heimildarvinnu annarra“ þarf að ræða af alvöru. Vísbendingar eru um að Snorri G. Bergsson hafi ekki heimildir við hendina sem hann vísar til heldur eigni hann sér þessar tilvísanir úr bókum eða greinum annarra. Hann hleypur uppum fjöll og firnindi í leit að svörum sem blasa við í þingtíðindum Komintern.

Ég fæ ómögulega skilið fyrir það fyrsta hvernig maður sem hefur (Der zweite Kongress der Kommunistsichen Internationale, 1921) undir höndum getur búið til tvo eða þrjá huldumenn með atkvæðisrétt sem gera þarf grein fyrir. Samkvæmt listanum án nokkurra leiðréttinga eru fulltrúar æskulýðssamtaka frá einstökum þjóðum og framkvæmdanefnd KJI 13. Með tvítalningu franska fulltrúans 12.

Þar sem framkvæmdanefnd KJI greiddi tæpast atkvæði fyrir kommúnistaflokk né ekki-kommúnistaflokk er líklegt að þar með hafi verið gerð grein fyrir öllum atkvæðum ungliða. En vilji menn útiloka þá verða eftir tveir huldumenn. Þeir hafa þó verið búnir til með öðrum hætti en Snorri bjó til sína tvo og fékk út Sillann og Billann.

Nærtækara væri að taka tillit til þeirrar vitneskju að tveir úr rússnesku sendisveitinni voru frá Komsomol án þess að það væri merkt við þá í lista yfir þingfulltrúa. Altént koma þeir tveir ekkert síður og líklega fremur til greina en íslensku strákarnir. Þetta mátti Snorri lesa hjá (Riddell, 1991) sem hann hefur nennt að bera sig eftir.

Og nú spyrjum við: Hvar eru fyrirvararnir sem Snorri G. Bergsson var að tala um þegar hann baulaði á Jón Ólafsson í þessu álitamáli um atkvæðisrétt á Komitern-þinginu 1920? Hefur hann sjálfur einhverja fyrirvara á fullyrðingum sínum, ályktunum og getgátum? Hvaðan kom Maria Leitner? Hvaðan kom það að ráðamenn Komintern lofuðu níu framkvæmdastjórnarmönnum KJI atkvæðisrétti?

Og hvaðan kom það að engir aðrir kæmu til greina þegar tvo vantaði nema Sillinn og Billinn? Um þetta gerir Snorri ekkert nema fullyrða og gerir ekki þann augljósa fyrirvara að hér séu hreinar getsakir á ferð án nokkurra heimilda. Hefur hinn mikli sagnameistari efni á að baula á prófessorinn uppí Norðurárdal?

Skoðum nánar hvernig Snorri G. Bergsson vísar í heimildir um annað þing Komintern og það sem þar fór fram. Hann vísar í þrjár heimildir og eru þær allar fremur grunsamlegar. Í fyrsta lagi virðist mér hann vísa í The Second Congress of the Communist International sem er eina samtímaútgáfa þingtíðindanna á ensku.[26] Hann segir bókina gefna út 1920 sem er rangt því hún kom út 1921. Þessa heimild notar Snorri nokkrum sinnum þegar hann vísar meðal annars í Zinoviev og þegar Lenín er að tala um Moskvu-tesurnar.

Í öðru lagi vitnar Snorri líka í mál Trotskijs í tengslum við umræðuna um Moskvu-skilyrðin. Alltíeinu vísar hann ekki til þingtíðindanna. Og heldur ekki í það sem Trotskij sagði í ræðum á öðru þingi Komintern. Hann vísar í bók Duncan Hallas um Komintern þar sem hann vísar í grein eftir Trotskij sem skrifuð er 1930, tíu árum seinna, um sentrisma. Hvers vegna vitnar hann ekki til einhvers sem Trotskij á að hafa sagt á þinginu af þessu tilefni í sjálf þingtíðindin? Hafði hann ekkert slíkt efni undir höndum?

Í þriðja lagi söðlar Snorri um og vísar í þýsku þingtíðindin þegar hann bendir okkur á hvar ræða Leníns um þjóðernisvandamálið er að finna. Tilefnið er að Brynjólfur á að hafa sagt Einari Olgeirssyni að hann hafi skilið betur en allir aðrir græningjar sem hann talaði við á þinginu hvað Lenín var að fara.

Mig langar að vita hvers vegna Snorri vísar ekki í áðurgreinda enska útgáfu fyrst hann var byrjaður á því? Eða heildarverk, úrvalsrit eða safnrit Leníns frá þessum tíma – hann var jú höfuðpaurinn? Hvers vegna vitnar hann í eina útgáfu þingtíðinda til umræðu Leníns um Moskvu-tesur en í aðra útgáfu þegar kemur að þjóðernismálinu? Nærtækasta skýringin er sú að hann hafi engin þingtíðindi í sínum fórum heldur vitni til þeirra að dæmi annarra höfunda án þess að segja okkur frá því.

Í fjórða lagi kemur nú í ljós grunsamlegt misræmi. Þegar Snorri vísar til Leníns um þjóðernisvandann er það sú útgáfa þýsku þingtíðindanna sem ég hef vitnað til, en þegar hann vísaði í lista yfir þingfulltrúa er engu líkara en hann hafi einhverja aðra þýska útgáfu. Nú er það Protokoll des II. Weltkongresses der Kommunistischen Internationale og segir að gefin sé út í Hamborg 1920.

Nú erum við í vandræðum. Þessi heimild er ekki til. Eða hvað? Þegar að er gáð þá er þetta heitið á bókarkápunni en á titilsíðunni er heitið í heild. Og 1920 hlýtur að vera innsláttarvilla því rétta útgáfuárið er 1921.

Í fimmta lagi vísar Snorri á einum stað í lista yfir þingfulltrúa og notar þá ekki þýsku útgáfu þingtíðindanna heldur Marxist‘s Internet Archive.[27] Ég get ekki ímyndað mér aðra ástæðu fyrir þessu en þá að hann hafi alls ekki upprunalegu þingtíðindin með upprunalega fulltrúalistanum óbreyttum.

 

Hver er skýringin á því að Snorri virðist þurfa að nota fjórar útgáfur af þingtíðindum – eina enska, tvær þýskar (útg. 1920 og 1921) og aðra enska af netinu? Nú eru þýsku heimildirnar tvær ein og hin sama og netútgáfan ensk útgáfa af þýska fulltrúalistanum með skýringum.

Misræmi sem þetta á sér líklega skýringu í því að Snorri G. Bergsson hefur ekki þingtíðindi annars þings Komintern við hendina og hefur aldrei lesið þau. Hann notar líklega óbeinar heimildir og vísar eftir þeim án þess að geta þess. Hafi ég rangt fyrir mér þá þarf hann að gera grein fyrir því hvers vegna vísun í ensku þingtíðindin um ræðu Leníns er áreiðanlegri eða betur viðeigandi en þau þýsku og öfugt þegar ræða hans um þjóðernismálið á í hlut.

Huldumærin Maria Leitner

Nú er varla hægt að banna allt sníkjulífi á heimildavinnu annarra í akademíunni. Vísindi og fræðistörf eru nú einu sinni hópvinna þar sem hver spinnur þráð annars og einn stendur á öxlum hins… allt eftir atvikum. Þó er ein tegund heimildamjalta talin svo slæm að ýmsir háskólar hafa bannað þær með öllu.

Það þykja nefnilega vond fræði að vísa í Wikipedia. Ekki vegna þess að þar séu ekki góðar og vandaðar greinar innanum heldur vegna þess að þar hafa amatörar frjálsar hendur og aldrei að vita hve ritsmíðar þar eru vandaðar vegna þess að engin er ritrýnin. Ég er ekki að saka Snorra G. Bergsson um að ropa uppúr Wikipediu en óvönduð vinnubrögð hans valda því að hann liggur undir grun.

Og komum við þá aftur að hinni dularfullu mey ungverskri af gyðingaættum sem hét Maria Leitner. Þegar Snorri þurfti að stytta listann yfir þrjá huldumenn í tvo þá notaði hann þessa stúlku án þess að gera okkur neina grein fyrir hvað hann hafði fyrir sér.

Eins og sjá má á tilvitnun hér að framan þá talar hann um gyðingastúlku sem hét Maria Leitner og setur innan sviga Lékai. Þegar skoðaður er listi yfir fulltrúa á þinginu finnum við hvorugt nafnið. Og Snorri segir okkur ekki frá því hvaðan hann hefur það að hún hafi setið þingið. Þegar listinn yfir fulltrúana er skoðaður kemur í ljós að einhver sem heitir Leutner er tilgreindur sem fulltrúi KJI með ráðgefandi atkvæðisrétt.[28]

Í fundargerð kjörbréfanefndar 28. júlí kemur fram að hún dregur til baka „réttindi fulltrúa með ráðgefandi atkvæði“ sem áður höfðu verið veitt „félaga Leutner frá Ungverjalandi“.[29] Hver var þessi Leutner frá Ungverjalandi sem ber það nafn sem er svo sláandi líkt Leitner? Er það Maria þessi gyðingastúlka sem varð handgengin Münzenberg? Líklega ekki.

Riddell hefur grafið það upp að þessi (Johan) Leutner var réttu nafni János Lékai (1895-1925) sem var einn af leiðtogum ungkommúnista í Ungverjalandi. Spurningin er þá: Eru einhver tengsl milli Leutner og Leitner, það er að segja János Lékai og Mariu Lékai?

Ég veit ekkert hvaðan Snorri hefur það að Maria þessi hafi setið 2. þing Komintern. Kannski hefur hann það úr Wikipedia. Þar getum við lesið í þýsku útgáfunni að hún hafi verið systir Jánosar Lékai, öðru nafni Johan Leutner – hét líklega sjálf Maria Lékai en tók sér dulnefnið Maria Leitner. Hún var í hópi ungra kommúnista sem nýlega voru landflótta eftir fall Bela Kun stjórnarinnar og hópuðust til Moskvu.[30] Sel það ekki dýrar en ég keypti. Hvaðan Snorri hefur sínar upplýsingar veit enginn.

Þegar 12 manna sveit fækkaði í 20 manna hóp

Til að kóróna allt saman – bæði heimildanotkun og ruglið um atkvæðisrétt fulltrúa skulum við skoða þetta hér í skrifi sagnfræðings hinna góðu raka:

Þessir tólf fulltrúar KJI voru skráðir með fullt atkvæði á heimsþinginu, en skyldu einnig sækja ráðstefnu ungkommúnista í kjölfar þingsins ásamt öðrum ungherjum. Nokkrir þeirra gengu þó úr skaftinu, meðal annars norskir ungkommúnistar, sem héldu undir eins heim að Komintern-þinginu loknu.[31]

Ætla má að eftir brotthvarf Norðmanna sem voru tveir hafi ungkommúnistum fækkað eitthvað. Til að mynda í tíu. En það gerðist ekki:

Eftir stóðu rúmlega 20 ungliðar til þátttöku í ráðstefnunni, sem fór fram strax að heimsþingi loknu og tók tvo daga. Þeir höfðu allir verið fulltrúar KJI eða ungliðahreyfinga landa sinna og haft fullan atkvæðisrétt á Kominern-þinginu.[32]

Þegar Norðmenn fóru frá Moskvu þá fjölgaði ungliðum sem haft höfðu fullan atkvæðisrétt í 20! Hvaða bull og vitleysa er þetta? Og hvaða rökfræðireglur hafa leitt til þessarar niðurstöðu í beinu framhaldi:

Því er ljóst, úr því Hendrik og Brynjólfur töldust meðal þeirra (meðal þeirra 20 líklega – aths. PT), eins og sjá má af þekktri mynd af fulltrúunum, að umboð þeirra hafi komið frá KJI og jafnframt að atkvæðisréttur þeirra var fullgildur en ekki ráðgefandi.[33]

Hvaða della er þetta? Hinum 12 fulltrúum sem höfðu fullan atkvæðisrétt á þinginu fækkaði í 20 og töldust Hendrik og Brynjólfur með þessum tveimur tugum. Heimildin fyrir því er mynd! Og liggur þá í augum uppi að þeir hafi fengið umboð hjá KJI og haft fullan atkvæðisrétt!

Þetta er nú meira skelfilega moðið og óskiljanlegt þar að auki. Heimildin sem Snorri vísar hér til um að fulltrúarnir hafi allir haft atkvæðirétt á Komintern-þinginu er alltíeinu „List of Delegates“ sem finna má á vefnum Marxist‘s Internet Archive. Þessi listi er fenginn úr enskri þýðingu á þýsku þingtíðindunum frá 1921 sem gefin var út í tveimur bindum 1977 af New Park í London.[34]. Hér er endanleg staðfesting á því að Snorri hefur alls ekki hendur á þýsku þingtíðindunum sem hann hefur þó verið að vitna til.

Það er lágmarkskrafa til þeirra sem stunda sagnfræði og einbeita sér að íslenskum kommúnistum og tengslum þeirra við alþjóðahreyfinguna og Moskvuvaldið að þeir tileinki sér lykilheimildir og lesi þær líka og greini. Greinilegt er að hér telja menn sig ekki þurfa að lesa fyrir morgundaginn.

Eins og getið er um hér í upphafi er það í sjálfu sér léleg hugmynd um aukaatriði hvort stráklingarnir tveir sem álpuðust á Komintern-þing 1920 hafi haft atkvæðisrétt. Þeir höfðu engan slíkan rétt. En þetta hugarfóstur um að því er virðist aukaatriði snýst um „glæp“ og hann er að þeir hafi samþykkt og greitt atkvæði með Moskvutesunum svokölluðu. Þar með eiga þeir að hafa samþykkt og kallað yfir sig valdboð frá Moskvu og heitið blindri hlýðni.

Og tvöfaldar nú Snorri G. Bergsson þennan glæp með spegilmynd hans. Nú skulum við líta á það:

Íslendingarnir tveir höfðu einnig skyldum að gegna á foringjafundi ungliðanna 7.-10. ágúst. Rússneska ungliðasambandið Komsomol hafði sett saman tólf punkta drög að starfsmarkmiðum Alþjóðasambands ungkommúnista (KJI), en þau voru málamiðlun á milli fulls sjálfræðis KJI og algjörrar undirgefni við Kremlverja. ….. Þegar framkvæmdastjórn KJI hafði samþykkt boðorðin tólf, voru þau lögð fyrir Komintern og staðfest. ….. Þar eð tesurnar voru samþykktar samhljóða, er ljóst að Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason skrifuðu undir þessi fyrirmæli og hétu þeim stuðningi, rétt eins og þeir samþykktu Moskvutesurnar. Merkilegt er að hvorugur þeirra skuli hafa fjallað um ungliðafundinn og samþykktir hans í endurminningum sínum.[35]

Hér er annar glæpur framinn. Ekki bara Moskutesur heldur líka „boðorðin tólf“.

Hið fyrsta sem er rangt hér er að Komsomol hafi búið þetta plagg til fyrir Alþjóðasamband ungkommúnista. Hið rétta er að Shatskin frá Rússlandi og Luigi Polano frá Ítalíu skrifuðu þetta plagg stuttu fyrir 2. þing Komintern enda var það á dagskrá að ræða æskulýðsstarf eins og fram kom í boði til þingsins.[36] Tesur þessar voru ætlaðar til samþykktar á þingi Komintern eins og glögglega má sjá ef þær eru lesnar. Ekki vannst tími til að ræða æskulýðsmálin á þinginu þrátt fyrir tilraun Münzenberg til að framlengja fundartíma. Ungkommúnistar og fulltrúi þeirra voru mjög ósáttir við að stefna Komintern í málefnum æskulýðssamtaka fékkst ekki rædd undir yfirskini tímahraksins.

Annað sem er rangt hér er að framkvæmdastjórn KJI samþykkti ekki þessar tesur heldur voru þær ræddar á fundi ungra þingfulltrúa að loknu Kominternþinginu. Það var svo nýkjörin framkvæmdanefnd Komintern sem samþykkti tesurnar á fundi 13. ágúst 1920 á fundi þar sem fulltrúar ungliða voru mættir.

Nú var Komintern-þingi lokið svo varla gátu Hendrik og Brynjólfur samþykkt plaggið þar. Þeir voru heldur ekki í framkvæmdanefnd KJI og hefðu því ekki getað greitt atkvæði með tesunum þar þó þeir fegnir hefðu viljað. Það væri alveg ný frétt og heldur betur í frásögur færandi ef þeir voru kjörnir í framkvæmdanefnd Komintern sem samþykkti tesurnar og gat ein gert það þessa daga.

Með öðrum orðum er þetta allt saman tóm þvæla. Hendrik Ottósson og Brynjólfur Bjarnason greiddu aldrei nein atkvæði sem gild voru á þingi Komintern né heldur í „framkvæmdastjórn KJI“ og ekki fer sögum af því heldur að þeir hafi setið fund framkvæmdanefndar Komintern 13. ágúst.

Til að bíta höfuðið af skömminni í þessum punkti kemur í ljós að Snorri G. Bergsson vísar í þá útgáfu þessara greina um æskulýðsstarf sem hann kallar „boðorðin tólf“ sem birtist í vikublaðinu The Militant 1996[37] en ekki í það ritsafn sem þar er vakin athygli á og finna má samþykktina.[38] Heimildina sótti hann af netinu 1996 og hefur því vitað allan tímann af gagnlegustu og vönduðustu útgáfu af Komintern-efni á ensku í 15 ár án þess að láta sér detta í hug að komast yfir þessar bækur. Ber það vott um að hann hafi ekki sérstakan áhuga á að byggja á nákvæmustu heimildum í þessu efni.

Það er einkennilegur sagnfræðingur sem þreytt hefur meistarapróf og „stundað sérfræðinám og rannsóknir við erlenda háskóla og fræðastofnanir“ skuli ekki eiga vönduðustu útgáfu þingtíðinda Komintern og vísa til þeirra á samræmdan hátt.

Hvað skal segja?

Hér hefur líklega verið gerð rækileg úttekt á þeirri fullyrðingu Snorra G. Bergssonar um að Sillinn og Billinn hafi greitt atkvæði á Komintern-þingi 1920. Útkoman má öllum vera ljós: Í þessum punkti verður ekki dregin önnur ályktun en sú að maðurinn sé ekki aðeins ber að því að eigna sér heimildavinnu annarra heldur einnig getgátur þeirra… og láta líta svo út að þetta sé hans eigið verk. Þar að auki virðist eitthvað vanta í það sem áður var kallað skilningsgáfa en við köllum nú rökhugsun. Niðurstaðan er að sjálfsögðu falleinkunn með skít og skömm.

Þegar sæmilega kunnugur áhugamaður eins og ég skoða viðleitni meistara í sagnfræði til að svara klassískri spurningu úr sögu verkalýðshreyfingar á Íslandi og fæ þessi ósköp út – hvað á ég þá að halda um annað sem blessaður maðurinn reynir að telja mér trú um? Er hægt að verjast þeirri kvunndagsreglu sem flest okkar fylgjum: Ef maður lýgur um eitt er hann vís með að ljúga um annað.

Þessi regla er viðvörun um að skrök í einu geti bent til að viðkomandi sé lygari, sem þarf auðvitað ekki að vera. Er nema von að við marxistar stynjum undan kommabókunum… við þurfum að elta uppi vitleysuna við hvert fótmál. Kostar það mikinn hnerra eftir ferðir í geymslur og ryk uppúr gömlum bókum og verki í öxlum eftir ferðalög á neti langt fram eftir nóttum.

Komum við þá að einum afkastamesta fræðimanni Íslendinga og ötulasta talsmanni einkaframtaksins sem þó hefur alla sína hundstíð þegið styrki og verið ríkisrekinn. Hvað skal segja um þá umsögn hans sem lætur lítið yfir sér að Snorri G. Bergsson hafi teflt fram „góð rök“ fyrir því að Sillinn og Billinn hafi greitt atkvæði með glæpnum?

Heimdallarsagnfræði

Og þá erum við aftur komin að Hannesarbók, sem hlýtur að teljast móðir allra bóka um íslenska kommúnista – hún heitir jú það.

Höfundum kommabóka finnst þeir ekki þurfa að vanda sig – ekki einu sinni þótt þeir kalli sig mikilsvirta sagnfræðinga eða bara prófessora dæmda fyrir ritstuld sem þeir kalla nú „mistök.“

Auðvitað getur þetta hæglega leitt til alls konar ónákvæmni þar sem sagnaþulirnir þurfa til dæmis ekkert að lesa sér almennilega til um kenningar Leníns og Trotskijs og samþykktir og umræður á Komintern-þingum. Þá er létthendis farið með rangt mál og missagt um meiningar manna og samþykktir og hvað í þeim felst.

Allra verst er þó að áhuginn á söguefninu er nánast enginn annar en sá að sannfæra lesandann um að kommúnistar hafi alltaf verið ofbeldissinnaðir, stefnt að völdum til að kúga fólk og fangelsa það og verið vargar í véum verkalýðshreyfingarinnar.

Risti áhuginn ekki dýpra – hafi þeir engan áhuga á öðru en reka áróður – þá er ekki nema skiljanlegt að áhugaverðar sagnfræðilegar spurningar vakni ekki með þeim. Skýringin er ekki að höfundarnir séu svona vitgrannir eða illa skólaðir heldur stafar þetta af hinu pólitíska erindi með bókunum.

Hannes býst aldrei við neinu öðru af kommúnistum en þeir séu vondir, fláráðir og siðlausir. En akkúrat vegna þess hve augljóst þetta er fyrir honum dettur honum aldrei í hug að reyna að úskýra eða greina nokkurn skapaðan hlut. Og þarna kemur einmitt mikill ljóður á ráði Hannesar.

Í bók hans er fjallað um ýmsa atburði sem gefa tilefni til að spá og spekúlera. Hvert tækifærið á fætur öðru rennur honum úr greipum vegna þess að hann hefur ekki vit á að spyrja. Fyrir honum eru engar gátur eða spurningar í þessari sögu. Það er ekkert sem þarf að útskýra. Það þarf bara að segja frá því með dæmum að íslenskir kommúnistar hafi verið ofbeldishneigðir Moskvudindlar.

Ýmsar leiðir eru vísast færar til að meta og vega bók Hannesar um kommúnistahreyfinguna á Íslandi. Ein leiðin er að staldra við einstakar sögur og fullyrðingar í bókinni – hverja á fætur annarri – og leggja mat á sannleiksgildi þeirra og réttmæti ályktana höfundarins. Ég get ómögulega þrasað um einstakar sögur, fullyrðingar og tilvitnanir. Atvinnumenn í sparðatíningi verða að dunda sér við það.

Tvennt er það sem stendur Hannesi Gissurarsyni fyrir þrifum sem gerir bók hans að vondri bók og fremur leiðinlegri. Í fyrsta lagi leggur hann fremur stund á kjaftasögu en sagnfræði. Í öðru lagi er hann haldinn hugmyndafræðilegri blindu af því tagi sem veldur því að honum er ómögulegt að spyrja áhugaverðra spurninga.

Vissulega er það eitt verkefni sagnfræðinnar að grafa upp sögulegar staðreyndir og telja þær fram skipulega. Þetta er því meiri nauðsyn í þeim tilfellum þar sem margt er á huldu og atburðarásin sveipuð goðsögum. Þegar helstu staðreyndir liggja fyrir er í rauninni engin þörf á að skrifa heilu bækurnar sem líta út eins og innkaupalistar, fundagerðir eða lagerskýrslur. Þá blasir það verkefni fremur við að nota staðreyndirnar til að skýra og greina framvinduna, orsakir einstakra markverðra atburða o.s.frv.

Staðreyndaupptalning og einstaklingssaga er skelfilega ómerkileg nema hún sé sett í eitthvert samfélagslegt samtíðarsamhengi og alþjóðapólitískan ramma. Með öðrum orðum ætti að nota þær staðreyndir sem menn grafa upp í þessari sögu til þess að útskýra framvinduna og öfugt – að útskýra merkingu staðreyndanna í ljósi hinnar almennu framvindu í samfélaginu.

Þegar skrifað er um „íslenska kommúnista“ frá 1918 til 1998 án þessarar viðleitni í skynsamlegri meðferð og matreiðslu sögulegra staðreynda blasir við okkur borgaraleg kjaftasaga sem ég vil kalla svo þar sem söguskoðun leynilöggunnar er leiðarljósið og gapandi hneykslun stjórnar vali staðreyndanna og túlkun þeirra.

Því miður er bók Hannesar Gissurarsonar þessu ljóta marki brennd. Vísast má hrósa Hannesi fyrir dugnaðinn og eljuna og aðstoðarmanni fyrir söfnun ljósmynda. Einnig má hrósa honum fyrir að geta um ættartengsl og mægðir félaganna og að halda því samviskusamlega til haga ásamt því hver sat í stjórnum og ráðum. Lengra nær hrósið ekki.

Þrátt fyrir söguspeki leynilöggunnar tekst Hannesi ekki að gera sögu þessa spennandi lesningu – sem væri hægðarleikur. Og kemur hér enn í ljós að hvergi í skúmaskotum sálar hans blundar ein arða af skáldi. Þótt bókin sé ekki á vondri íslensku – langur vegur frá – þá er hún illa skrifuð og höktir og skröltir þessar rúmu 500 síður. Það liggur í efniviði og efnistökum. Nafnarunur, smásögur af mönnum sem hafa engan brodd, tilvitnanir lon og don…

Þegar þetta er hráefnið krefst það gríðarlegrar leikni í meðförum ritmáls að koma því til skila svo læsilegt sé. Því er bók þessi drepleiðinleg og tilgangslaus skýrsla.

Pólitískt erindi uppgjörsbóka

En hvert er þá hið pólitíska erindi Heimdallarsagnfræðinnar?

Hinir borgaralegu hugmyndafræðingar hafa átt býsna náðuga og skemmtilega daga. Á meðan húsbændur þeirra „græddu á daginn og grilluðu á kvöldin“ í menningarleysi sínu og lágkúrulegri græðgi gátu þeir vaðið elginn í bókum, timaritsgreinum, blaðagreinum, útvarpi og sjónvarpi, eins og allar þeirra forsendur væru guðlegar opinberanir sem var ýmist hlægilegt eða gamaldags að draga í efa.

Strax uppúr aldamótunum fóru menn þó að hafa nokkrar áhyggjur. „Kommúnisminn“ var að vísu dáinn og grafinn. Svo virtist sem kapítalisminn væri að taka einhverja sótt – sem kom svo á daginn í hruni fjármálakerfisins 2008.

Spurningin er hvenær myndast hreyfing mót kapítalismanum – róttæk hreyfing sem áttar sig á skilyrðum breytinganna. Hætt er við að ungt róttækt fólki láti ekki lengur Hannesa Gissurarsyni heimsins segja sér neitt um söguna heldur leiti aftur í tímann og spyrji um sögulega lærdóma og fyrri hefðir í baráttuhreyfingu verkalýðs og sósíalisma.

Í þessu samhengi verður að sjá uppgjörsbækur. Hlutverk þeirra er að kveða niður allan gagnrýninn áhuga á sögu hinnar alþjóðlegu verkalýðshreyfingar og sjálfstæða athugun með opnum huga á því hvað gerðist og hvers vegna. Menn vilja fyrst og fremst að fólk tileinki sér þá skoðun að ekkert sé hægt að læra af fortíðinni og að pólitískir leiðtogar og hugsjónamenn, fræðimenn og eldhugar fyrri tíma, búi ekki yfir neinum lærdómum eða leiðbeiningum sem okkur væri hollt að tileinka okkur.

Það er mikill misskilningur – og jafnvel meiri della en birtist í alltof mörgum kílóum af mjög óintressant kommabókum.

Heimildalisti

Minutes of the second congress of the Communist International: Delegates. (1920). Sótt 16. desember 2011 frá Marxist’s Internet Archive: http://www.marxists.org/history/international/comintern/2nd-congress/delegates.htm

Der zweite Kongress der Kommunistsichen Internationale. (1921). Hamburg: Verlag der Kommunistischen Internationale.

The Second Congress of the Communist International. (1921). America: Publishing Office of the Communist International.

Second Congress of the Communist International. Minutes of the Proceedings. Volume One and Two. (1977). London: New Park Publications.

Developing proletarian communist youth cadre. (9. Desember 1996). Sótt frá The Militant: http://www.themilitant.com/1996/6044/6044_21.html

Minutes of the Second Congress of the Communist International. Delegates. (27. desember 2011). Sótt frá Marxists’ Internet Arvhie: http://www.marxists.org/history/international/comintern/2nd-congress/delegates.htm

Arnór Hannibalsson. (1999). Moskvulínan. Reykjavík: Nýja bókafélagið.

Hannes Hólmsteinn Gissurarson. (2011). Kommúnistar á Íslandi 1918-1998. Reykjavík: Almenna bókafélagið.

Jón Ólafsson. (1999). Kæru félagar. Íslenskir sósíalistar og Sovétríkin 1920-1960. Reykjavík: Mál og menning.

Jón Ólafsson. (18. desember 2011). Dagsbrúnarstyrkur og myndir af skjölum. Sótt 20. desember 2011 frá Jón Ólafs: http://www.jonolafs.bifrost.is/2011/12/18/dagsbrunarstyrkur-og-myndir-af-skjolum/

Maria Leitner. (án dags.). Sótt 16. desember 2011 frá Wikipedia: http://de.wikipedia.org/wiki/Maria_Leitner

Privalov, V. V. (1971). The Young Communist International and its origin. Moscow: Progress Publishers.

Riddell, J. (Ritstj.). (1984). Lenin’s struggle for a revolutionary international. Documents: 1907-1916. The preparatory years. New York: Monad.

Riddell, J. (Ritstj.). (1991). Workers of the world and oppressed peoples, unite! Proceedings and documents of the second congress, 1920. New York: Pathfinder.

Snorri G. Bergsson. (2011). Roðinn í austri. Alþýðuflokkurinn, Komintern og kommúnistahreyfingin á Íslandi 1919-1924. Reykjavík: Bókafélagið Ugla.

Þór Whitehead. (2010). Sovét-Ísland óskalandið. Aðdragandi byltingar sem aldrei varð. Reykjavík: Bókafélagið Ugla.

 

Júníhefti 2012