trusted online casino malaysia
Ritstjóri Herðubreiðar 13/12/2015

Það sem gleypir mann; ástin og listin

Ritdómur – Svanborg SigmarsdóttirJón Kalman Stefánsson

Eitthvað á stærð við alheiminn

Jón Kalman Stefánsson

(Bjartur 2015)

Hvað getur verið á stærð við alheiminn? Jú, það sem að skiptir máli, raunverulegu máli og í bók Jóns Kalmans eru það fjölskyldan og listin; ástin.

Eitthvað á stærð við alheiminn er framhald ættarsögunnar sem hófst í Fiskarnir hafa enga fætur. Það verður að viðurkennast hér að „Fiskarnir“ náðu mér engan veginn. Jú, þarna var fallegi ljóðræni textinn sem vill vera eftir Heinesen en sagan og persónurnar náðu mér ekki meira en svo að ef ég hefði ekki áður verið orðin ástfangin af litla drengnum úr Snarkinu í stjörnunum og viljað vita hvað gerðist eftir að hann fluttist úr Safamýrinni til Keflavíkur, þá hefði ég líklega lagt bókina frá mér. Það var því pínu hikandi sem ég tók við „Alheiminum“.

Sem betur fer reis Alheimurinn undir væntingum. Ég og aðrir unnendur finna sögur og persónur sem þeir hafa hitt fyrir áður og þykir vænt um. Þeir munu finna lýsingar sem eru svo fallegar að það þarf að lesa þær aftur og aftur. Þeir munu finna málsgreinar sem þarf að íhuga löngu eftir að síðasta blaðsíðan hefur verið lesin. Eftir örlítið hikandi byrjun getur lesandinn ekki annað en sokkið í fegurð orðanna og ástarinnar.

Titill bókarinnar vísar í minningu Ara frá því hann var lítill drengur og Armstrong og Buzz Aldrin voru að fara að hoppa á tunglinu en drengurinn Ari stóð við glugga á Vífilsstöðum með dauðvona móður sinni og föður þar sem þau horfðu á himininn. „Nú fer alheimurinn í gegnum okkur þrjú, sagði hún, og þessvegna verðum við alltaf eitt.“ Eina skýra minningin um orð móður sinnar sem gæti samt verið fölsk, orð sem hann hafi sjálfur ofið úr söknuði og sorg og þorir ekki að spyrja og fá þannig staðfestingu á að kærasta minningin um ást móður sinnar hafi aldrei verið.

Væntumþykjan gagnvart persónum er eitt af því sem einkennir skrif Jóns Kalmans. Það skiptir ekki máli hversu breyskar persónurnar eru, það hafa allir eitthvað til síns ágætis. Ég las umsögn ágætis rithöfundar um daginn, sem var að kvarta undan því að ein breyska persónan hér fái of mikla athygli. Hann drekkur, hann lemur konuna sína, hann hvetur ekki son sinn til dáða, hann kann ekki að tjá sig. En þrátt fyrir allt, þá þykir manni örlítið vænt um karlinn í lok bókarinnar. Hann átti sína drauma og þrár, líkt og allir aðrir. En vissi ekki hvernig hann ætti að láta draumana rætast. Í samanburði yrði hann aldrei nógu góður. Hann var of hræddur til að byrja og reynir því að finna sína hillu annars staðar. Til hvers er líka listin? „Kvæði eru alveg ágæt, það má nota þau sem ábreiðu þegar kalt er í heiminum […] en hafa óskaplega lítið að segja ef beinin eru orðin þreytt, lífið hefur hafnað þér og kaffibollinn það eina sem hitar hendur þínar á kvöldin.“

Þarna eru aukapersónur sem ég vildi fá að vita meira um. Hvað varð um Veigu? Frænkuna sem elskaði þýskan hermann svo mikið að hún var reiðubúin að svíkja landið sem fóstraði hana, svíkja maka, fórna öllu, vera kastað fyrir ljónin? Hún elskaði svo mikið en var samt sem áður rithöfundurinn sem skildi ekki að hægt væri að elska eitthvað meira en listina, að listinni yrði fórnað fyrir barnið. Hvað var það við skólastjórann fyrir austan? Af hverju sveik hann konu sína fyrir Margréti? Hvað fann hann fyrir austan annað en stjörnubjartan himin? En þetta eru aukapersónur. Eðli þeirra samkvæmt fáum við ekki að kynnast þeim betur.

Helsti galli bókarinnar er að þessari tengingu nær maður aldrei við hinn fullorðna Ara – aðalpersónu bókarinnar. Ari hefur svikið allt, konu sína, fjölskyldu og það sem skiptir öllu; listina sjálfa. Hvernig getur það ekki verið svik við listina að hætta að skrifa og fara þess í stað að skrifa bækur sem bera titilinn „Tíu ástæður til að …“ Enda spyr hinn breyski pabbi hans undir lok bókar, þegar þeir loks ná að ræða eitthvað saman, „Afhverju hættir þú að skrifa… hvað átti það að þýða, við hvað varstu hræddur?“ Pabbi hans, sem fann listina í því að spila bridds, skilur hræðsluna og svikin, enda kemur í ljóst að þessi persóna sem lengst af var holdgervingur alls þess sem listin er ekki, þess sem drepur listina, hafði listræna drauma sem urðu undir í meðvirkni og fjölskylduoki. En sem lesanda var mér alveg sama af hverju fullorðinn Ari hætti að skrifa, af hverju hann hélt fram hjá konunni sinni og sveik almennt lífið. Hann er tæki til að bera söguna áfram en ekki sagan sjálf.

Svanborg SigmarsdóttirÍ nóvember skrifaði Jón Kalmann pistil í Kjarnanum um ástand þjóðarinnar og kemur þar inn á sömu áherslurnar og í Alheiminum; brauðstritið hefur ekki merkingu ef ekki er fyrir listina. „Ef fólk, útskýrði [Sigmundur Davíð], væri án atvinnu, skapaðist ekki tekjugrunnur, án vinnu væru hvorki listir né heilbrigðiskerfi. Það skiptir mestu, sagði Sigmundur Davíð, að stjórnmálamenn áttuðu sig á því. Er það ekki ákveðinn dómur yfir samfélagi okkar að jafn ungur maður nái jafn langt með jafn forneskjulegar hugmyndir? Að æðsti maður landsins líti þannig á að hugtakið „vinna” eigi ekki við listir og heilbrigðiskerfi, að því fylgi eingöngu kostnaður, og að það séu fyrst og síðast frumstörfin sem haldi öllu uppi? […] Á hvaða öld lifir forsætisráðherra sem leiðir ríkisstjórn sem lækkar skatt á sykur en hækkar skatt á bækur, tónlist?“

Lífsskoðun Sigmundar Davíðs má finna í afa Ara, aflakóngsins að austan sem veit að það skiptir ekki annað máli en að afla tekna. Ísland verður ekki sjálfstætt land á skáldum og listum, heldur með því að eignast peninga til að byggja upp vegakerfið og greiða niður skuldir. Við erum allt í einu komin í Sjálfstætt fólk og Bjartur ræður ríkjum.

Andstæðan við afa Ara er Gunnar Gunnarsson rithöfundur, sem flúði úr landi til að verða skáld. „Það er hugsanlega hægt að sigra veröldina með íslenskuna að vopni, en við vorum lengstum of fátæk til þess að brauðfæða rithöfunda, of fáar sálir til að kaupa bækur, og eftir blómaskeið Íslendingasagna voru hér einvörðungu skáld sem ortu vísur og kvæði meðfram brauðstritinu. Ortu yfir kindum, slættinum, línunum, hlóðunum, en Gunnar vildi meira, hann vildi verða rithöfundur og ekkert annað, ekki bóndi og skáld, prestur og skáld, ógæfumaður og skáld, bara skáld, rithöfundur, og hélt þessvegna utan, yfirgaf ættjörð og tungumál, stefndi á drauminn. Fólk brosti við honum, eins og brosað er yfir fáráðlingi, skýjaglóp sem veröldin á etir að tukta til, enda reyndi fátæktin að buga hann, svelta til dauða, en hann breytti mótlætinu í skáldskap og hefur nú skrifað fjölda skáldsagna á dönsku, sumar þeirra heimsfrægar.“ Afkomendur aflakóngsins þurfa að velja á milli hans og Gunnars; að fara á sjóinn eða skrifa. Sumir geta ekki valið en allir leita til skáldskaparins þegar mest reynir á.

En er það lýsing á skáldunum? Að vera fáráðlingur sem veröldin á eftir að tukta til? Er það hlutverk skálda að vera skáld í hlutastarfi meðfram „alvöru starfinu“. Viðhorfin hafa jú vissulega breyst frá því Gunnar fór utan en þau rifjast upp á hverju ári þegar rifist er um starfslaun rithöfunda og annarra listamanna. „Afætanna“.

Alheimurinn minnir okkur á að ástin og listin skipta máli og hvoru tveggja þarf að rækta. Án alúðarinnar visnar ástin og listin og heimurinn verður fátækari fyrir vikið.

****

Svanborg Sigmarsdóttir

Flokkun : Menning
1,645