Það er sælt að vera fátækur

Eftir Benedikt Jóhannesson

Ég man nákvæmlega eftir deginum þegar ég fór í sveitina. Foreldrar mínir báðu einhverja konu að líta eftir mér í flugvélinni.

Í Mogganum var frétt um að elsti Íslendingurinn, María Andrésdóttir, væri 106 ára þennan dag. Á Kópaskeri fór ég heim með konunni sem ég varð samferða og fékk bita af sandköku.

Svo var ég keyrður í jeppa út á Ærlæk þar sem frú Halldóra tók við mér á peysufötum. Jón maður hennar var nokkuð aldurhniginn og ekki man ég eftir að hafa skipst á orðum við hann. Ólöf frænka hafði hitt Halldóru á fundi sjálfstæðiskvenna og spurt hvort hún vissi um nokkurn sem vildi taka strákling frá Reykjavík í sveit. Halldóra fann mann í næstu sveit, Björn í Kílakoti, sem var til í það. Björn var eini maðurinn í Kelduhverfi sem keypti Moggann. Allir aðrir voru framsóknarmenn.

Um kvöldmatarleytið var mér komið í mjólkurbíl á leið til Húsavíkur. Bílstjórinn spjallaði ósköpin öll við annan farþega um fyllerí og kvennafar. Ég lét sem ég væri sofandi, en drakk í mig hvert orð. Svona sögur hafði ég aldrei heyrt áður.

Ég var látinn út við heimreiðina. Sonur bóndans kom á móti mér með hundinn. Þessi hundur átti eftir að vera góður vinur minn næstu vikurnar. Þetta var áður en ég varð hræddur við hunda.

Það var ekki rafmagn á bænum sem mér fannst skrítið. Björn sýndi mér stoltur klósettið sem var nýkomið. Á þessum árum var ég enn meiri gikkur með mat en núna, en ég drakk mjólkina volga og flatbrauðið heimabakaða var gott. Heimalningarnir fannst mér skemmtilegir og ég gaf þeim glaður pelann og það var spennandi þegar kálfurinn hljóp um túnið í fyrsta sinn.

Ég var látinn vera heima þegar hann var skotinn.Kjötið af þessum vini mínum smakkaðist ekki vel.

Hestarnir náðu háum aldri í Kílakoti á þeirra tíma mælikvarða. Voru sagðir hálfgerðar bikkjur, kannski var bara einn eftir þegar hér var komið sögu og sögur sagðar af hinum sem varð sautján vetra. Mér fannst þetta ágætur klár til reiðar.

Lítið var gagn að mér sem vinnumanni, en ég gat þó róið bátnum yfir Víkingavatnið með nesti til Björns bónda sem heyjaði á fjarlægum engjum. Það var gaman og ekki spillti gleðinni að hann sagðist hafa lagt í þennan heyskap vegna þess að hann væri kominn með vinnumann. Auðvitað var það fyrst og fremst Þórarinn sonur hans sem hjálpaði til, en ég lærði að raka og fékk sigg í lófana.

Á Víkingavatni bjó Sveinn Björnsson. Stórbóndi sagði Björn að hann væri. Þeir voru frændur, en ekki voru þeir sammála í pólitík, hvorki flokkapólitík eða bændapólitík, en mér virtist ágætlega fara á með þeim þegar þeir hittust. Sveinn átti stráka sem voru nærri mér í aldri og stundum slógumst við okkur til gamans.

Guðrún kona Sveins var póstmeistari, þangað sótti ég póstinn tvisvar í viku. Kannski Moggann líka. Þegar ég hitti þau hjón áratugum seinna sögðu þau mér sögur sem skýrðu margt sem ég ekki skildi þá. Hún sagði við mig eitt það fallegasta sem við mig hefur verið sagt: „Mikið ertu heppinn að vera giftur dóttur hennar Lilju.“ Tengdamamma og hún höfðu nefnilega verið vinkonur í gamla daga, þó að Guðrún væri miklu eldri. Svona eru tengingar oft óvæntar.

En þó á bænum væri búinn til rjómi og strokkað smjör var það samt líka keypt innpakkað frá kaupfélaginu. Ætli það hafi ekki verið frá KEA, það var að minnsta kosti öðruvísi en okkar sunnlenska smjör.

Nokkrum vikum seinna komu pabbi og mamma og sóttu mig. Mér tókst undurfljótt að taka upp harðmæli og röddun. Sagði mjó:lk þangað til hlegið var að mér í fyrsta sinn og hef alltaf síðan sagt mjólk.

Eftir þetta fór ég að gefa gaum fréttum að landbúnaði. Smjörfjallið var sett á útsölu, en ekki vissi ég hvernig það varð til. Reynir frændi sagðist gjarnan vilja sjá þetta fjall og varð svekktur eins og ég þegar pabbi sagði að það væri í hrúgum í frystigeymslum kaupfélaga hér og þar um landið. Það var eitthvað skrítið við landbúnað, eitthvað sem ég hafði alls ekki skilið í minni stuttu sveitadvöl.

Þetta var á þeim árum sem kaupfélagsstjórar voru taldir illmenni eins og sagt er frá í bíómynd Hrafn Gunnlaugssonar, Óðali feðranna, fimmtán árum seinna. Framsóknarmenn töldu þá hins vegar nauðsynlega vini sína.

Árið 1990 hafði kjötfjall tekið við af smjörfjallinu. Fjármálaráðherrann, Ólafur Ragnar Grímsson, gekk fram sem helsti sölumaður landsins á lambakjöti og sýndi þar takta sem síðar nýttust. Stór hluti fjárlaga fór í niðurgreiðslur og uppbætur af ýmsu tagi, útflutningsbætur og jarðabótalán og styrki.

Einhver sagði í útvarpinu, líklega í Deginum og veginum, að bændur hefðu ákveðið að verða launþegar í stað þess að vera atvinnurekendur. Ég skildi þetta ekki þá, en áttaði mig síðar á því að í raun höfðu bændur gengist inn á sovéskt kerfi þar sem enginn gat grætt og enginn tapað. Flutningskostnaður skipti engu máli, það er jafngott að vera með mjólkurbú inni í afdölum og uppi á Kjalarnesi.

Samkeppni var bönnuð, bæði innanlands og frá útlöndum. Á innflutningsbanni voru settar fram tvær skýringar sem enn í dag eru notaðar til skiptis: Þjóðin gæti biðið heilsutjón af útlendum mat og við þurfum að geta brauðfætt okkur sjálf í stríði. Þessar ástæður eru eins og trúarsetningar sem ekki þarf að rökstyðja frekar, hvað þá sanna.

Bændaforystan hefur ekki ljáð máls á breytingum. Sérhver Framsóknarflokkur (en þeir eru þrír á Íslandi) gerir búvörusamning til fimm ára í lok hvers kjörtímabils þannig að ekki sé hægt að breyta honum á því næsta. Smám saman verður kerfið meira úr takti við tímann, en kerfiskarlarnir vilja engu breyta.

Sauðfjárbændur hafa um 200 þúsund krónur í mánaðarlaun, en fá um 500 þúsund krónur í beina og óbeina styrki á mánuði. Hver getur verið stoltur af slíku kerfi?

Ástvaldur Lárusson, varaformaður Samtaka ungra bænda, segir í grein á Vísi 20. september: „Kerfið eins og það er núna hefur leitt til þess að bændur fá ekki viðunandi hagnað af sinni framleiðslu, en krafan um að neytendur fái vöruna á lægra verði verður sífellt háværari. Landbúnaðarvörur eru einhæfar og það þarf mjög lítið að koma til, svo mikil skerðing verði á tekjum bænda.

Nýting íslensks landbúnaðar á markaðstækifærum er ekki nægileg til að geta staðið undir sjálfum sér þegar samkeppni kemur á markaðinn. Það er ekki spurning um hvort, heldur hvenær slakað verður á innflutningshöftum og er landbúnaðurinn ekki nógu sterkur til þess að standa undir högginu sem verður af breyttum markaðsaðstæðum. Það er eðlilegt að sú staðreynd að enn er ekki búið að selja mörg tonn af lambakjöti frá því í fyrra veki tortryggni.

Á mörgum sviðum fá lögmál markaðarins ekki að njóta sín. Innflutningshöftum á erlendu grænmeti var þó létt fyrir rúmlega áratug. Ekki fóru grænmetisbændur á hausinn, heldur hefur þeirra stétt eflst til muna.

Samkvæmt þessu ætti samkeppni í öðrum búgreinum ekki að verða þeim að falli, ef rétt er staðið að verki. Það er t.d. hægt að spyrja sig hvort það sé hlutverk íslenskra sauðfjárbænda að framleiða eins ódýrt lambakjöt fyrir íslenska neytendur og hægt er. Ekki er heldur réttlætanlegt að reyna að framleiða ódýra vöru fyrir erlenda markaði; styrkleikar okkar liggja ekki þar.“

Kannski hlustar bændaforystan á slíka rödd. Hún virðist samt almennt vera staðráðin í því að allt skuli vera í sama farinu og nýtur þar stuðnings mikils meirihluta þingmanna.

Björn í Kílakoti var ekki stórbóndi, en hann var stórlyndur og vildi standa á eigin fótum. Hann hafði engan áhuga á því að vera bótaþegi hjá ríkinu.

Foringi ungra bænda finnur að við svo búið má ekki standa. Kerfinu verður að breyta í frjálsræðisátt, því ella hrynur það til grunna með mestum skaða fyrir bændur sjálfa. Þeim er ekki greiði gerður með því að fara illa með peninga.