Svartur í Sumarhúsum – þrællinn sem stal sjálfum sér og týndist svo

Ritdómur – Karl Th. Birgisson

Hvað gerir fræðimaður þegar í ljós kemur, að um viðfangsefni hans eru nánast engar heimildir? Hann skrifar bók. Aldeilis sallafína bók.

Sagan af karabíska þrælnum, Hans Jónatan, sem settist að á Djúpavogi í upphafi 19. aldar, hefur lengi vakið forvitni og verið uppspretta vangaveltna. Það er sumsé nokkurt undrunarefni að svertingi skuli hafa komið hingað upp á þessum tíma og ekki einasta setzt að, heldur orðið mikils metinn maður í samfélaginu, stofnað fjölskyldu og búið hér í aldarfjórðung, allt til dauðadags.

Nú hefur Gísli Pálsson tekið að sér að svala forvitni okkar (Hans Jónatan – maðurinn sem stal sjálfum sér, Mál og menning 2014). Skemmst er frá að segja, að bókin er mjög vel skrifuð og af greinilegri yfirburðaþekkingu á viðfangsefninu. Hún er stundum meira að segja beinlínis spennandi.

En hún geldur þess, að um þrælinn Hans Jónatan eru ekki til margar ritaðar heimildir – eðli málsins samkvæmt –, allra sízt um dvöl hans og líf hér. Nákvæmust er frásögnin af dómsmálum í Kaupmannahöfn um „eignarhaldið“ á honum enda byggð á dómsskjölum. Ef ekki hefði verið stofnað til þeirra væri þessi bók mun fátæklegri sem mynd af Hans og rétt að þakka frú Schimmelmann, eiganda hans, fyrir frekjuna og græðgina.

Frásögnin af Íslandsvist Hans er innan við fjórðungur af bókinni en nær þó að teikna upp sannferðuga mynd af manninum, lífi hans og umhverfi. Þar byggir Gísli á öllum tiltækum heimildum, dagbókarbrotum, verzlunarskjölum og opinberum gögnum. Gögnin eru fátækleg, en Gísli gerir úr þeim það sem hægt er.

Að vísu – og það gerist á nokkrum stöðum í bókinni – er uppfyllingarefni stundum meira en góðu hófi gegnir. Því er ætlað að lýsa andrúmslofti tímans og setja atburði í samhengi, sem það gerir vissulega, en stundum verður það frekar til að minna lesandann á það, úr hversu litlu höfundurinn hefur að moða.

Höfundur í þessari stöðu getur tekið sér skáldaleyfi og fyllt í eyðurnar með atburðum og hugsunum persóna sinna þótt fyrir þeim séu hvergi skriflegar heimildir. Það lætur Gísli ekki eftir sér nema óbeint – það eru 2-3 „kannske“ á sumum blaðsíðum og annar eins slatti af „líkega“ og „hugsanlega.“

Skáldaleyfisleiðin hefði verið mun skemmtilegri og alls ekki þurft að gefa ranga mynd af lífi Hans Jónatans, en Gísli er vitanlega fyrst og fremst fræðimaður og því er líklega ósanngjarnt að gera slíkar kröfur til hans. Þó sýnir fræðimaðurinn á sér skáldlegar hliðar, til dæmis þegar hann lýsir eigin gönguferð upp að selinu í Búlandsdal, þar sem Hans og Katrín Antoníusdóttir trúlofuðust. Hann leyfir sér jafnvel að „skynja algleymi elskenda“ þarna í selinu.

En hvað um það – Gísli hefur sagt okkur söguna af Hans Jónatan, gert það vel og á bæði hrós og þakkir skildar fyrir vikið.

Margir hafa velt fyrir sér hversu vel svertingjanum – eða múlattanum – var tekið hér í frumstæðu bændasamfélaginu. Eflaust hefur skipt miklu máli, að Jón Stefánsson faktor á Djúpavogi, sem réð Hans í vinnu, var greinilega vel innréttaður og upplýstur maður. Ekki síður kom fljótlega í ljós að Hans Jónatan var góð manneskja, hjálpsöm og elskuleg, og gekk jafnvel nærri sjálfum sér í greiðvikni við aðra, einkum fátæklinga.

En ekki er síður mikilvægt, að í upphafi 19. aldar höfðu Íslendingar ekki enn lært að vera rasistar. Hér þekktist að vísu útlendingaandúð og -ótti stöku sinnum í gegnum aldirnar, í furðulitlum mæli þó, en rasismi var ekki kominn til sögunnar.

Hann kom ekki fyrr en um og upp úr aldamótunum 1900, þegar hugmyndir sprottnar af höfuðkúpumælingunum alræmdu fóru að skjóta hér rótum. Þær urðu smám saman ráðandi um afstöðu okkar til kynþátta, með aðstoð Hriflu-Jónasar, ungmennafélagshreyfingarinnar, nazistadeildar Sjálfstæðisflokksins og fleiri, og skýra meðferð okkar á gyðingum í aðdraganda seinna stríðs, sérreglur um blökkumenn í varnarliðinu og margt annað miður geðslegt.

Við allt þetta voru Íslendingar blessunarlega lausir árið 1802 þegar Hans Jónatan kom til Djúpavogs og fögnuðu góðu fólki, hvernig sem það var á litinn.

Ekki verður hjá því komizt að hugleiða hvernig færi fyrir Hans Jónatan ef hann kæmi til Íslands núna, eftirlýstur strokuþrællinn. Ef hann yrði ekki handtekinn strax í Leifsstöð og sendur rakleitt aftur til Köben, biði hans margra mánaða vist í búðum hælisleitenda á meðan Útlendingastofnun afgreiddi mál hans ekki.

Ekki er allsendis ósennilegt, að einhverjir mótmæltu því, að hann yrði sendur aftur til þrælavistar hjá frú Schimmelmann. Ekki er heldur allsendis óhugsandi, að skrifað yrði minnisblað í innanríkisráðuneytinu um þetta strokuhyski, og því jafnvel skeytt aftan við að hann væri óskilgetinn lausaleikskrógi.

Eða er það of mikið skáldaleyfi?

Gísli Pálsson fær fjórar stjörnur fyrir góða bók.