Sumarlesning Herðubreiðar (XI): Af dauðra manna beinum. Eða: Dýrasta tilraun sögunnar til tannlækninga?

Orðkynngi hefir frá upphafi vega verið veigamikill þáttur í lífi íslenzku þjóðarinnar. En orðkynngin er með mörgu móti. Til hennar teljast álög, gjörningar, fyrirbænir, formælingar, heitingar, kveðskapur kraftaskáldanna, ákvæði, særingar o.s.frv. Áhrif orðkynngi stafa af innra krafti einstakra manna og bitna með ómótstæðilegu afli á þeim, sem skeytunum er beint að. — Þar er oft skammt á milli og þess, sem kallað er galdur. Og með heitingum var álitið að menn gætu magnað sjálfa sig til þess að ganga aftur og gera meðbræðrum sínum þann óleik, er þeim var um megn að framkvæma í lifanda lífi.

Gegn þessu síðasttalda höfðu menn aðeins eitt óbrigðult ráð, en það var að grafa hina dauðu upp, ganga milli bols og höfuðs á þeim og brenna síðan skrokkana til ösku. Var þetta alltítt hér á landi allt frá því er Þórólfur bægifótur var grafinn upp og brenndur og fram á 17. öld, þegar bannað var að grafa menn upp. En trúin á mátt heitinganna hélzt þó miklu lengur. Árið 1699 slapp dauðadæmdur þjófur úr járnum. Hann náðist seinna norður í Húnavatnssýslu, og lét Laurits Gottrup lögmaður hengja hann og síðan brenna kroppinn, vegna þess að sakamaðurinn hafði haft í heitingum um að ganga aftur og drepa lögmann innan 3 daga.

Gengið milli bols og höfuðs á Guðmundi Loka

Réttum hundrað árum áður hafði gerzt merkileg saga út af heitingum norður í Skagafirði. Þá sat hinn merki maður Guðbrandur Þorláksson á biskupsstóli á Hólum. Hann var þá hniginn mjög á efra aldur og farinn að heilsu. Hjá honum var Arngrímur prestur hinn lærði Jónsson. Hann hafði gerzt rektor við Hólaskóla 1589 og kirkjuprestur á Hólum árið eftir. En 1596 skipaði konungur hann aðstoðarmann biskups, að beiðni biskups sjálfs. Þriðji merkismaður staðarins var Þorkell Gamlason ráðsmaður, sem talinn var mjög mætur maður. Bar biskup hið fyllsta traust til hans, eins og sjá má á því, að hann sendi hann eitt sinn til Alþingis að standa fyrir málum sínum, er hann treysti sér ekki sjálfur að fara þangað.

Maður er nefndur Guðmundur Þorkelsson. Hann var orðinn gamall mjög, en var lítt þokkaður, eins og kenningarnafn hans ber með sér, því að hann var kallaður Loki. Guðmundur var nú ekki fær um að bjarga sér sjálfur og varð því að leita á náðir framfærslusveitar sinnar. Þóttist hann sveitlægur í Hjaltadal, því að þar vildi hann helzt vera. En þeim var ekki um að taka við honum þar, og gekk Þorkell Gamlason ráðsmaður á Hólum mest fyrir því, ásamt hreppstjórum, að hreppurinn neitaði að taka við Loka. Varð hann þá reiður og hafði í heitingum við Þorkel ráðsmann og niðja hans.

Síðan flæmdist Guðmundur Loki fram í Skagafjarðardali og andaðist þar. Var hann grafinn að Goðdölum.

En skjótt þótti á því bera, að hann lægi ekki kyrr, og þóttust menn á Hólum verða varir við afturgöngu hans, og byrjaði hann á því að drepa kýr. En biskup keypti kýr í staðinn og kvaðst mundu halda áfram að kaupa hve margar kýr sem dræpist meðan nokkra kú var að fá í Skagafirði.

Þorkell ráðsmaður átti unga dóttur, er Sigríður hét. Snerust nú ofsóknir Loka gegn henni, og varð hún fyrir svo römmum ásóknum af hans hálfu, að hún hafði ekki stundarfrið og veiktist einkennilega. Varð foreldrum hennar og öllum að þessu hinn mesti harmur.

Svo var það eina nótt, að Arngrímur lærði vakti hjá henni og sat undir henni. Kvaðst hann vart trúa öðru en að hinn illi andi léti hana í friði á meðan hún væri í fangi sínu. Brá nú og svo undarlega við, að stúlkan var laus við ásóknina, aldrei þessu vant, og fór svo fram meðan Arngrímur sat með hana. En honum átti eftir að hefnast fyrir þetta. Nokkru síðar fór hann að heiman og reið norður traðirnar frá staðnum. Var þá eins og fótunum væri kippt undan hesti hans, féll hann, og kastaðist Arngrímur af honum og lenti með höfuðið á steini og særðist svo mjög, að hann bar ör eftir það alla ævi. — Þóttust sumir heimamenn hafa séð afturgöngu Loka hlaupa á bak hjá honum og sliga hestinn.

Sá Þorkell ráðsmaður, að nú voru góð ráð dýr og ekki mundi annars úrkosta en að taka það bragð, er öldum saman hafði verið notað til þess að koma af afturgöngum heitingamanna. Fór hann þá með Hólamenn suður til Goðdala, og grófu þeir Loka upp og fóru að sem áður hafði gert verið. Byrjuðu þeir á því að höggva höfuðið af líkinu, og síðan gekk Þorkell milli bols og höfuðs, því að það skyldi sá gera, er fyrir ásókn varð. Þaðan er málshátturinn „að ganga milli bols og höfuðs“, sem enn er notaður í afleiddri merkingu. Að því loknu var Loki brenndur.

Brá nú svo við, að Sigríði batnaði, enda þótt hún væri jafnan mjög heilsutæp síðan og yrði ekki gömul. Jafnframt var lokið kúadauðanum á Hólum. Þetta skeði 1598.

Guðbrandur biskup mun ekki hafa vitað um þessar tiltektir ráðsmanns síns. Verkið mæltist mjög misjafnlega fyrir. Var Þorkatli álasað fyrir það og eigi síður biskupi. Átti hann marga öfundarmenn og fjandmenn og stóð í miklum málaferlum, er náðu hámarki sínu er hann gaf út morðbréfabæklinga sína. Notuðu þá óvildarmenn hans tækifærið til þess að rægja hann við konung út af uppgreftri Loka, og er mælt, að konungur hafi gefið honum stranga áminningu þess vegna árið 1608. Og út af þessu spannst svo það, að konungsbréf kom út 1609, þar sem harðlega er bannað að grafa upp nái. Er bréf þetta dagsett í Kaupmannahöfn 25. febrúar 1609 og er á þessa leið:

„Vér höfum sannfrétt, að á Voru landi Íslandi viðgangist oft og tíðum sú mikla hneisa, að léttúðugir menn noti slæmar og algerlega ótilhlýðilegar ástæður til þess að grafa upp dauða menn, höggva af þeim höfuð og brenna þá síðan, eða fyrirkoma þeim á annan hátt. En þar sem slíkt óguðlegt athæfi verður að afnema, viljum Vér hér með harðlega og alvarlega vara sérhvern við að gera sig sekan í slíku óguðlegu athæfi, ef þeir vilja ekki eiga það á hættu, að lénsmenn vorir hegni þeim fyrir að óhlýðnast þessu boði Voru eða meta það einskis.“

Síðan brýnir konungur það alvarlega fyrir mönnum að hlýðnast yfirvöldunum og sýna þeim engan mótþróa, hvorki í orðum né athöfnum.

Bréf þetta er bein afleiðing af uppgreftri Guðmundar Loka, og er svo sem auðvitað, að konungur hefir fengið vitneskju um það frá óvildarmönnum Guðbrands biskups. Magnús Ketilsson sýslumaður birtir þetta konungsbréf í Lagasafni sínu og hnýtir þar við þessari merkilegu athugasemd:

„Ástæðuna fyrir því, að bannað er að grafa upp dauða menn er að finna í annálum Bjarnar á Skarðsá árið 1598, þar sem hann segir frá því, að Guðmundur, sem nefndur var Loki, hafi verið grafinn upp og brenndur, vegna þess að menn héldu að hann gengi aftur og ofsækti unga stúlku á Hólum og gerði þar fleira illt af sér. — Um frásögnina af hinum óvenjulega sjúkdómi stúlkunnar og öðrum illum atburðum ber eigi að efast né heldur að fyrir þetta hafi tekið þegar nárinn hafði verið brenndur. En þar með er ekki sagt, að vér trúum því, að hinn dauði hafi gengið aftur og valdið þeim ófarnaði, sem honum var kenndur. En þetta eitt viljum vér láta í ljós, að ef það er allt saman hjátrú, sem menn hafa fyrrum bundið við slíka hluti og að hinum ásóttu batnaði, þegar brenndur var líkami hinna svonefndu afturgengnu manna, þá getur hjátrúin gert álíka kraftaverk sem hin postullega trú. Þetta neyðist maður til að viðurkenna, ef maður vill ekki afneita sinni heilbrigðu skynsemi.“

Beinamál Péturs í Tjaldanesi

Með þessu konungsboði mun hafa tekið fyrir það, að lík væri grafin upp til að brenna þau. En réttum hundrað árum seinna (1708) var þó grafið í kirkjugarð eftir mannsbeinum. Ekki var það gert í varnarskyni, heldur af hjátrú einni saman.

Þá bjó í Tjaldanesi í Saurbæ í Dalasýslu Pétur Bjarnason Péturssonar Pálssonar á Staðarhóli (Staðarhóls-Páls). Hann var þá orðinn gamall og blindur. Kona hans var Þorbjörg Jónsdóttir sýslumanns í Lögmannshlíð Vigfússonar. Þau bjuggu fyrst fyrir norðan, að Þverá í Dalsmynni, og eignaðist Pétur þá ýmsar jarðir í Þingeyjarsýslu. Síðan fluttust þau að Tjaldanesi og bjuggu þar þangað til Pétur dó 1718. Sonur þeirra var Bjarni ríki á Skarði á Skarðsströnd. — Hann hafði verið þrjá vetur í Hólaskóla, en hætti þá námi og hóf búskap á Staðarhóli um tvítugsaldur. — Síðan bjó hann að Skarði 1705-1748, en fluttist þá aftur að Staðarhóli og bjó þar 1748-1756, en fluttist þá enn að Skarði og bjó þar til dauðadags. Hann varð sýslumaður í austurhluta Barðastrandasýslu 1708 og hafði þar umboðsmenn, en sagði af sér sýslunni sama árið og faðir hans dó, 1718.

Nú var það í ofanverðum septembermánuði 1708, að Þorbjörg húsfreyja á Tjaldanesi fékk óþolandi tannpínu og höfuðverk. Var allra ráða í leitað að lækna hana, en ekkert dugði, og var hún ekki mönnum sinnandi vegna þjáninga. Pétri þótti mjög vænt um konu sína og tók það sárt að geta ekki hjálpað henni. Og þegar öll venjuleg húsráð og skottulækningar höfðu brugðizt, kom honum í hug gamalt ráð, sem þjóðtrúin hafði lengi talið óbrigðult við tannpínu, en það var að leggja jaxla eða tennur úr dauðum manni við tennur þær, er verkurinn var í.

En hvar gat hann náð í tennur úr dauðum manni? Það var þrautin þyngri, því að ekki lágu þær á glámbekk, og þótt fólk ætti ýmislegt fáséð á heimilum sínum til lækninga, þá var enginn svo birgur, að hann ætti tennur úr dauðum manni. Það var því ekki um annað að gera en grafa upp eitthvert lík í kirkjugarði og ná tönnum þess.

Nú stóð þannig á, að fyrir eitthvað sjö árum hafði andazt á heimili Péturs gömul kona, sem Ingveldur hét. Hún hafði verið barnfóstra þeirra hjóna og þjónað þeim lengi með trú og dyggð. Pétur var viss um, að hún mundi ekki þykkjast við sig, þótt hann raskaði grafarró hennar, henni mundi miklu fremur þykja vænt um, ef hún gæti orðið gömlu húsmóður sinni að liði enn einu sinni. Pétur ákvað því að grafa Ingveldi upp. Það var langeðlilegast og brotaminnst, alveg eins og maður tæki hjá sjálfum sér, þar sem hún hafði verið hluti af heimilinu í fjöldamörg ár og var í rauninni enn nokkurs konar eign heimilisins, enda þótt hún hefði legið sjö ár í gröf sinni.

Pétur kvaddi þá Pál Árnason vinnumann sinn til fylgdar við sig, og fóru þeir inn að Staðarhóli. Þar fengu þeir í lið við sig mann, sem Gunnar Jónsson hét, og skýrði Pétur fyrir þeim, hvað hann ætlaðist fyrir. Fóru þeir síðan allir þrír út í kirkjugarð með rekur í höndunum. Gat Pétur, þótt blindur væri, vísað þeim á leiði Ingveldar og bað þá grafa hana upp hið skjótasta. Hlýddu þeir honum í því, og er þar skemmst frá að segja, að þeir náðu upp kistunni, brutu hana og tóku úr henni kjálka kerlingar. Síðan var kistan grafin aftur, en Pétur fór með kjálkana heim að Tjaldanesi til þess að lækna konu sína.

Engar sögur fara af því, hvort Þorbjörgu hefir batnað tannpínan, er hún lagði kjálka kerlingar við, en ekki er ólíklegt, að svo hafi farið, ef hún hefir haft jafnmikla tröllatrú á lækningamætti þeirra eins og maður hennar. En þegar þetta kvisaðist, hafa menn litið misjafnlega á þessar tiltektir Péturs. Sumum hefir þótt það hneyksli að raska þannig ró framliðinna, aðrir hafa talið það lagabrot. Og þegar fregnin barst Oddi varalögmanni Sigurðssyni á Narfeyri til eyrna, þóttist hann ekki geta látið það sem vind um eyru þjóta. Þó var það ekki fyrr en næsta haust, eða ári seinna, að hann hófst handa. Gerði hann sér þá ferð að Tjaldanesi til þess að tala um þetta við Pétur. Sagði þá Pétur hreinskilnislega frá öllu saman, að hann hefði gert þetta til þess að hjálpa konu sinni og hann tæki á sig einn alla ábyrgð á verkinu og skyldi gjalda þá sekt, er sér bæri, ef saknæmt væri. En aðstoðarmenn sínir, þeir Páll og Gunnar, væri alsaklausir, því að þeir hefði aðeins hlýtt skipunum sínum. Mæltist þetta vel fyrir. Var svo Jóni Eiríkssyni lögsagnara falið að rannsaka málið. Dróst sú rannsókn til næsta sumars, en þingað var í málinu 19. og 20. júní 1710. Þóttist lögsagnarinn ekki geta fellt dóm í því og vísaði því þess vegna til Alþingis og skyldaði hina sakbornu til að koma þangað.

Málið var svo tekið fyrir á Alþingi þá um sumarið, en enginn hinna ákærðu kom þangað, heldur kom Bjarni Pétursson sýslumaður þar fram fyrir hönd föður síns og þeirra Páls og Gunnars. Vefengdi hann þar, að faðir sinn hefði fengið afrit af rannsókn málsins eða að stefna hefði verið honum löglega birt. En lögmenn þóttust sjá, að mál þetta mundi fremur eiga að koma fyrir prestastefnu, þar sem hér væri um að ræða röskun á friðhelgi grafreits, og mundi það eiga að dæmast eftir bréfi Kristjáns 4. 1609 og Kristinrétti. Vísuðu þeir því málinu til fulltrúa stiftamtmanns og Jóns biskups Vídalíns og sendu þeim rannsóknarskjölin. Meira var aldrei gert í þessu máli á Alþingi.

Ætla mætti, að Pétur hefði fengið þungan dóm hjá prestastefnu, en það fór allt í handaskolum, eins og enn mun sagt verða.

Á næstu prestastefnu, sem haldin var á Þingvöllum sumarið 1711, kom fram stefna frá Oddi varalögmanni Sigurðssyni á hendur þeim Pétri í Tjaldanesi, Páli og Gunnari, þar sem þeim er skipað að koma fyrir prestastefnuna hinn 12. júlí og leggja þar fram „öll þau gögn, afbatanir og skilríki, er þessu þeirra máli til bata eða forsvars vera kynni, og síðan viðbúast dóm að líða um þetta málefni og þær ávirðingar, er fyrrnefndir menn hér út í móti lögum og Hans kgl. Maj. kunna finnast að gjört hafa.“

Stefnu þessa kvaðst Jón Eiríksson lögsagnari hafa lesið fyrir karldyrum í Tjaldanesi hinn 16. maí sl. og sama dag fyrir karldyrum á Staðarhóli, heimili Gunnars Jónssonar, og vottuðu fyrir það 6 menn. Aftur kvaðst hann hafa lesið þessa stefnu yfir Pétri Bjarnasyni og Páli Árnasyni hinn 29. maí og afhent þeim afrit af stefnunni. Voru að því tveir vottar, Bjarni Bjarnason og Þorsteinn Pálsson.

Á prestastefnunni mættu þeir Jón Eiríksson lögsagnari sem sækjandi málsins og Bjarni Pétursson sýslumaður sem verjandi. Krafðist sýslumaður þess, að prestastefnan úrskurðaði fyrst, hvort fyrirkallið væri löglegt, þar sem stefnuvottar væri ekki eiðfestir og væri ekki komnir til þings til að staðfesta vottorð sín. — Varð það úrskurður prestastefnunnar, að fyrirkallið hefði eigi verið löglegt, og þess vegna væri ekki unnt að kveða upp dóm í málinu samkvæmt Norsku lögum. En skyldaðir voru þeir Pétur Bjarnason, Páll Árnason og Gunnar Jónsson til þess að koma á næstu prestastefnu 1712 eða senda þangað umboðsmenn sína til að halda uppi svörum fyrir sig.

Næsta sumar kom þetta mál svo aftur fyrir prestastefnuna, en þá var enginn hinna stefndu þar og eigi heldur neinn af þeirra hendi. Og enginn var þar til frásagnar um, hvort úrskurður prestastefnunnar árið áður hefði þeim verið birtur, né heldur hvort þeim hefði verið stefnt að nýju. „Því kunnum vér ekki þetta mál fyrir oss að taka, en dæmum þá skylduga til að mæta hér fyrir réttinum á venjulegum tíma 1713 til að svara til þessa máls eður senda sína löglega umboðsmenn.“ Þessi var úrskurður prestastefnunnar að þessu sinni.

Enn kemur málið svo fyrir prestastefnu sumarið 1713. Þá er þar lagður fram úrskurðurinn frá fyrra ári og vottorð Jóns Eiríkssonar lögsagnara um, að hann hefði lesið úrskurðinn yfir Pétri í Tjaldanesi og Páli Árnasyni hinn 3. apríl um veturinn og sama dag að Staðarhóli yfir Gunnari Jónssyni; hefði Pétur fengið úrskurðinn með eigin hendi Jóns biskups Vídalíns, en þeir Páll og Gunnar afrit af honum. Allt þetta vottaði með lögsagnaranum maður að nafni Þórður Jónsson, og komu þeir báðir á prestastefnuna, en enginn hinna ákærðu.

Prófastar, prestar og umboðsmaður stiftamtmanns töldu, að enn hefði lögsagnaranum fipazt í málarekstrinum. Segjast þeir eigi vita „þá aðferð hér í landi viðgengið hafa svo löggild hafi verið meðtekin um fyrirkalla- og dómalestur fyrir verjanda málsins, að sá sem stefnuna les og alleinasta einn maður þar til áheyrandi skuli duga fyrir tvö löggild vitni, þar stefnandi jafnan tilkallað hefir tvo erlega menn, sem vitna skyldu um stefnunnar lestur“ og vísa þar um til Þingfararbálks, Landleigubálks og Norsku laga.

En biskup leit svo á, að stefnan væri löglega birt, samkvæmt þeirri reglu, sem alls staðar viðgengist í löndum Danakonungs „og heldur það eigi löggilt vera í þessu landi, sem annars staðar er lögmætt haldið, og meinar því, að þessir menn eigi hér í þetta sinn dóm að þola“. En þar sem allir aðrir sé á öðru máli, þá verði þetta mál ekki tekið fyrir að sinni.

Lauk þar með afskiptum prestastefnunnar í málinu.

En nú snýr Bjarni Pétursson sýslumaður við blaðinu og sækir um fyrir hönd föður síns, að málið megi niður falla gegn því, að hann greiði álitlega fúlgu til fátækra í landinu. Býðst hann til þess að gefa 20 hundruð í jörðinni Víðivöllum í Fnjóskadal, eða sannvirði þeirra í peningum, 4 ríkisdali fyrir hvert hundrað, eða 80 ríkisdali. Sendi hann umsókn þessa til Christians Müllers amtmanns, en hann sendi hana áfram til stiftamtmanns með bréfi, dags. 25. ágúst 1713. Mælir Müller þar hið bezta með því, að umsókn þessi verði tekin til greina, einkum vegna þess, að í bréfi Kristjáns konungs 4. um bann við að grafa upp lík sé ekki sett nein viðurlög; ef sá verknaður er framinn. Segir Müller og, að Pétur í Tjaldanesi hafi miklar málsbætur, því að hann hafi gert það í einfeldni sinni að grafa upp bein í Staðarhólskirkjugarði og einungis í því skyni að reyna að lækna konu sína. En hann kveðst hafa fengið vottfestar sannanir fyrir því, að beinin hafi aftur verið flutt í kirkjugarðinn og grafin þar.

Með konungsbréfi hinn 7. júlí 1714 eru Pétri svo gefnar upp sakir, gegn því að hann greiði 80 ríkisdali til fátækra. Sé þetta gert vegna þess, að engin refsing sé ákveðin í bréfi Kristjáns 4. 1609 og þess vegna hafi ekki verið hægt að fella neinn dóm í þessu máli.

Þannig lauk þá þessu beinamáli eftir hartnær sex ár. Aðstoðarmenn Péturs, þeir Páll Árnason og Gunnar Jónsson, sluppu þar með þegjandi og hljóðalaust. Var það og mál manna, að Pétur í Tjaldanesi hefði komizt vel út úr ógöngunum, og þótti Bjarni sonur hans hafa vaxið af hlutdeild sinni í málinu. En sumir sögðu þó, að það hefði að miklu leyti verið fyrir tillögur Magnúsar Arasona kapteins og landmælingamanns, sem þá var í Kaupmannahöfn, að konungur féllst á náðunarbeiðni Bjarna.

Frásagnir – Þjóðlífsmyndir frá ýmsum tímum. Árni Óla skráði (Bókaútgáfa Menningarsjóðs, 1955).