STEINN

Eftir Guðmund Andra Thorsson

Og steinninn hélt áfram að velta

veiztu það?

(Mannkynssaga fyrir byrjendur)

 

Gat nú skeð að þetta yrði afmælisár Steins Steinars: „Það bjargast ekki neitt, það ferst, það ferst…“ orti hann og „Í draumi sérhvers manns er fall hans falið…“ en huggaði okkur svo með orðum á borð við: „…sjá ég færi þér tryggt og trúfast / tilgangsleysið, lífið sjálft…“ þó að hitt væri algengara að ljóð hans enduðu með því að holur rómur drundi:„Ekkert, ekkert…“

Og hló að okkur. Um árabil hefur þótt vel við hæfi hér á landi að gefa fermingarbörnum Kvæðasafn og greinar – öflugasta andtrúarrit 20. aldar – sem segir vissulega einhverja sögu um Íslendinga, þó að vísu sé óljóst hver sú saga er. Blessuð börnin gátu að minnsta kosti strax að loknum svardögum sínum við Þjóðkirkjuna meðtekið fagnaðarerindi hins guðlausa existensíalisma.

Ýmsir urðu meira að segja svo snortnir af mjúkmálli tómhyggjunni að þeir tóku fram gítara og tóku að raula bjartri æskuröddu drungalegan boðskapinn um hið margítrekaða Ekkert og fánýti allra hluta. Ekkert skáld íslenskt hefur mátt þola við ljóð sín jafn mörg lög með jafn fáum hljómum.

Þetta var sem sé Ár Steinsins. Og lítið um fagnaðarlæti af hálfu hins opinbera – sem er náttúrlega eins og vera ber um þetta skáld sem ævinlega var svolítið eins og snúið roð í hund. Í fljótu bragði séð hafði Steinn Steinarr fátt annað til brunns að bera en að vera stórskáld.

Og samt varð hann ástsælasta skáld 20. aldarinnar. Eitt með öðru er fjölbreytnin þrátt fyrir einhæfan boðskapinn. Steinn var existensíalisti að evrópskum hætti – orti nánast upp úr verkum Sartre og Camus – en af einhverjum ástæðum hafa Íslendingar alltaf átt erfitt með að átta sig á þessari merkustu heimspekistefnu 20. aldarinnar og bera kennsl á raunverulega boðbera hennar hér á landi.

Það var ekki fyrr en Silja Aðalsteinsdóttir benti á þessar hugmyndalegu rætur Steins að við tókum að sjá kvæði hans í sínu eðlilega alþjóðlega samhengi.

Samt var Steinn afskaplega íslenskt skáld, bundinn sínu landi og sinni jörð: hann var steinn steinsins, grjót og enn grjót. Það er einn lykillinn að fáheyrðum vinsældum hans.

Í honum mætist heimshryggð Kristjáns Fjallaskálds og hátíðlegt tungutak Steingríms (sem var eitt hans eftirlætisskáld), rómantískt önuglyndi Gröndals og flögrandi hagmælska Þorsteins Erlingssonar, kotungslegur afgæðingur Bólu-Hjálmars og rallhálf hnyttni Páls Ólafssonar.

En um leið og skáldskapur Steins myndar þetta eðlilega framhald af stórskáldum 19. aldarinnar þá er líka í honum sú kraftmikla og ungæðislega ólund sem við heyrum í rokkmúsík 6. og 7. áratugarins, og er önnur skýringin á vinsældum Steins.

Hann var okkar eini sanni rúllandi steinn. Og alltaf ungskáld; ævinlega miklu yngri en atómskáldin á eftir honum. Í ljóðum hans dunar taktföst andúðin á valdinu sem lýsir sér ekki síst í þörf fyrir að sprengja upp úrsérgengna merkingu hirðskálda þess tíma („Þú mikli eilífi andi/ Ókei“ er t.d. útúrsnúningur á Davíð) og rífa niður bernska sjálfumgleði menningarpáfa. Þó hann ætti að sögn til að rífa í sig smælingja á Hressó voru skotspænir hans einkum valdamenn til vinstri og hægri.

Fjölbreytnin nær líka til ljóðformsins, bragarháttanna sjálfra: hann gat ort undir gömlum sálmaháttum og nýlegum dægurlagaháttum, stökur og opin ljóð, tersínur, sonnettur – hann lék sér líka að rímnagerð – og var meira að segja eina skáldið sem prjónaði við Passíusálmana, að sjálfsögðu nútímalegu ljóði.

Ljóð hans eru oftast stödd í borginni og þar er næðingur og raunverulegt mannlíf. Hann notaði mjög nútímalegt myndmál samhliða því sem talið var fornfálegast af öllu, eins og til að mynda samlíkingar sem voru stranglega bannaðar hjá atómskáldunum. Hann var alltaf jarðtengdur. Hann var alltaf raunverulegur.

Og þótt hann væri uppreisnarseggur var Steinn Steinarr samt ekki „sá sem hann væri“ – ekki bara óorðinn snillingur, stórfengleg ávísun á ódrýgðar dáðir. Ekki bara landeyða „sem hefði getað orðið svo mikið úr“, eins og nú virðast vera að komast í tísku á nýjan leik. Hann var raunverulegt stórskáld. Hann kvaðst meira að segja á við fjandann.

Og fjandinn sjálfur var áreiðanlega nokkuð ágengt afl í lífi hans í þeim skilningi að iðulega var hann soltinn og klæðlaus og gersamlega grunlaus um stað sinn á jörðinni, eða jafnvel bara flet sitt í nótt –  ófær um líkamlega vinnu sem löngum hefur verið dauðasök í þessu dugnaðarvíti, útsettur fyrir aðsókn smádjöflanna. Hann kallaði sig Stein Steinarr – grjót og enn grjót.

Ef við Íslendingar skyldum bráðlega manna okkur upp í að horfast í augu við það hver og hvernig við erum í raun og veru – horfa vel og lengi og undanbragðalaust í spegilinn – þá er hann maðurinn.

 

Júníhefti 2012, skrifað haustið 2008 í tilefni af aldarafmæli Steins Steinarrs