Eftirmæli: Staðfastur jafnaðarmaður

Geir Gunnarsson

Eftir Guðmund Rúnar Árnason

Það gleymist seint þeim sem urðu vitni að því, þegar Geir tilkynnti okkur félögum í Alþýðubandalaginu í Hafnarfirði að hann hygðist ekki sækjast eftir þingsæti í kosningunum 1991. Þetta var á félagsfundi í Skálanum, Strandgötu 41. Geir sat úti við dyrnar, nálægt hringstiganum.

Þetta var tilfinningaþrungin stund, a.m.k. fyrir okkur hin. Sjálfsagt var Geir búinn að ákveða þetta löngu áður. Það sló þögn á salinn, nokkuð sem gerðist ekki oft á fundunum í Skálanum. Ég veit ekki hvaða tilfinningar bærðust í brjóstum félaga minna, en mér var þetta hálfgert áfall. Allan þann tíma sem ég hafði fylgst með og tekið þátt í stjórnmálastarfi, var Geir foringinn. Ekki foringi sem stendur fremstur og gefur fyrirmæli, heldur sá sem einhvernveginn verður alltaf fremstur. Ekki af því að hann lítur sjálfur á sig sem sjálfsagðan foringja sem tekur forystu, heldur maður sem hinir líta til sem foringja og ætlast til að vísi veginn. Og Geir vísaði veginn og gerði það að því er virtist algjörlega áreynslulaust og alltaf var stutt í brosið og hávaðalausa glaðværðina.

Það var mér – ungum manninum sem leit meira upp til Geirs en annarra stjórnmálamanna og átti djúpt innra með mér þann draum að feta í fótspor hans – algerlega óskiljanlegt hvernig manninum gat dottið annað eins í hug. Hvað ætlaði hann að gera, ekki nema sextugur? Ekki þurfti hann að óttast að vera ýtt til hliðar af öðrum? Nei, varla.

Eftir á að hyggja er þessi ákvörðun auðskiljanleg. Eftir meira og minna 30 ára setu á þingi, langaði Geir ósköp einfaldlega að breyta til og draga sig út úr hringiðu stjórnmálanna, sem hann hafði meira og minna helgað alla sína starfskrafta frá því hann varð fulltíða maður.

Stjórnmálaferillinn

Geir var ekki nema tuttugu og fjögurra ára gamall þegar hann varð varabæjarstjóri í Hafnarfirði, árið 1954, eftir sögulegar kosningar. Í þeim tapaði Alþýðuflokkurinn meirihluta, sem hann hafði haft síðan 1926. Alþýðuflokkurinn tapaði einum fulltrúa, en myndaði síðan meirihluta með Sósíalistaflokknum. Stefán Gunnlaugsson (faðir Guðmundar Árna  sendiherra) varð bæjarstjóri og skipan varabæjarstjóra, sem var um leið skrifstofustjóri bæjarins, var væntanlega hugsuð til að tryggja sósíalistum beinan aðgang að stjórnsýslunni og stjórn bæjarins.

Árið 1956 voru þingkosningar. Geir gaf kost á sér sem frambjóðandi Alþýðubandalagsins í Hafnarfirði og hlaut 540 atkvæði, Ingólfur Flygenring, Sjálfstæðisflokki hlaut 1156 og Emil Jónsson, Alþýðuflokki, hlaut 1388 atkvæði og var kjörinn þingmaður Hafnfirðinga, í stað Ingólfs. Þetta hlýtur að teljast góður árangur hjá hinum nýja frambjóðanda, því í kosningunum 1953, hafði Magnús Kjartansson, ritstjóri og síðar ráðherra, hlotið 317 atkvæði. Fylgisaukninguna má þó ekki alfarið rekja til framboðs Geirs, heldur ber að hafa í huga að nokkur uppstokkun hafði orðið á flokkaskipan, Sósíalistaflokkurinn hafði gengið til liðs við nýtt kosningabandalag, Alþýðubandalagið, ásamt vinstri armi Alþýðuflokksins. Raunar var árangur Alþýðuflokksins athyglisverður, þrátt fyrir klofninginn, því flokkurinn tók þingsætið af Sjálfstæðisflokknum og hlaut um 250 fleiri atkvæði en þremur árum fyrr. Hafa ber í huga, að Framsóknarflokkurinn bauð ekki fram í Hafnarfirði í kosningunum 1956 og studdi frambjóðanda Alþýðuflokksins.

Árið 1959 var kosið tvívegis til Alþingis, í tengslum við breytingar á kjördæmaskipan. Geir Gunnarsson var í framboði í báðum kosningunum, í þeim fyrri í Hafnarfjarðarkjördæmi. Um haustið var kosið eftir hinni nýju kjördæmaskipan og var Hafnarfjörður ekki lengur sérstakt kjördæmi, heldur hluti af einu átta kjördæma, Reykjaneskjördæmi. Frá því, allt þar til hann ákvað að láta af þingmennsku, sat Geir á Alþingi, fyrstu 20 árin sem landskjörinn þingmaður, en sem Alþingismaður Reykjaneskjördæmis frá 1979.

Viðfangsefnin og áherslurnar

Málefni atvinnulífs og uppbyggingar atvinnulífs voru mikil áhugamál hjá Geir og störf hans á þingi og í tengslum við þingstörfin bera því glöggt merki. Á þinginu starfaði Geir í margvíslegum nefndum, lengst af í fjárlaganefnd, þar sem hann gegndi formennsku á nokkrum þingum. Hann sat um tíma í bankaráðum, bæði Seðlabankans og Búnaðarbankans, sat í Tryggingaráði í rúman áratug og sömuleiðis í stjórn Byggðastofnunar og forvera hennar, Framkvæmdastofnunar.

Fjárlaganefnd, eða fjárveitinganefnd eins og hún hét á árum áður, tók vafalaust drýgst til sín af starfskröftum Geirs meðan hann gegndi þingmennsku. Hann var með afbrigðum talnaglöggur og naut mikils trausts allra í þeim störfum sínum. Gilti þá einu hvort um var að ræða pólitíska samherja eða þingmenn annars staðar úr litrófinu.  „Geir fór aldrei með fleipur,“ sagði samþingsmaður Geirs og í því felst meiri og sannari mannlýsing en í mörgum orðum. Það er ekki fjarri lagi að halda því fram að Geir hafi í rauninni afsannað þá lífseigu bábilju, sem hægri menn héldu oft á lofti, að vinstri mönnum væri ekki treystandi fyrir peningum og fjármálum ríkisins. Engum datt í hug að halda því fram um Geir, enda gengu margir að því sem vísu að þegar fyrir lá að Alþýðubandalagið tæki þátt í stjórnarsamstarfi yrði Geir fjármálaráðherra. Þegar til kom skjátlaðist þeim sem töldu sig ganga að því sem vísu hrapallega, því sjálfur sagði hann nei takk!

Þetta er að mörgu leyti lýsandi fyrir persónuleika Geirs Gunnarssonar. Hann hugsaði stundum á allt annan veg en flestir aðrir og á annan veg en flestir héldu að hann gerði. Það er að vísu ekki mjög algengt að sú staða komi upp að þingmaður, sem stendur til boða að gerast ráðherra, hafni því og að líkindum fáir þingmenn sem ekki „ganga með ráðherrann í maganum“. Samt kom það þeim sem þekktu Geir vel líklega ekkert sérlega á óvart. Þetta var dálítið hans stíll, að halda sig í hæfilegri fjarlægð frá sviðsljósinu.

Geir var ekki kjörinn til trúnaðarstarfa sem „fulltrúi“ einhverra samtaka eða þrýstihópa. Hann var fyrst og síðast fulltrúi fólksins sem kaus hann og þannig leit hann á sig. Hann var í störfum sínum trúr þeim sjónarmiðum sem hann hélt fram og leit þannig á að hann væri kosinn til að halda þeim fram og vinna þeim brautargengi. Þannig hélt Geir sig alltaf við grundvallarskoðarnir sínar og var aldrei reiðubúinn til að gefa afslátt af þeim. Til eru margar sögur um það þegar hann sagði sína meiningu umbúðalaust í samtölum, jafnvel þótt hann vissi að það kostaði hann atkvæði og hann hefði komist upp með að tala í kringum hlutina, án þess í rauninni að segja eitthvað sem hann meinti ekki. Hann vildi heldur tala hreint út. Þessir eiginleikar gerðu það að verkum að hann var stöku sinnum einn á báti í þingflokknum. Margrét Frímannsdóttir lýsir því til dæmis ágætlega í bókinni Stelpan frá Stokkseyri,  hvernig Geir stóð einn gegn áformum um að setja bráðabirgðalög sem námu úr gildi umsamdar launahækkanir BHMR fólks árið 1989. Það var einfaldlega andstætt grundvallarsjónarmiðum Geirs í pólitík að taka samningsréttinn af launafólki. Af því að félagarnir í þingflokknum þekktu Geir, fyrir hvað hann stóð og hve djúpa sannfæringu hann hefði fyrir þessari skoðun sinni, reyndu menn lítið að telja honum hughvarf. Menn virtu afstöðuna.

Lipur og útsjónarsamur

Því fer þó fjarri að Geir hafi verið ósveigjanlegur og lítt gefinn fyrir málamiðlanir. Þvert á móti. Hann var lipur samningamaður og glöggur á lausnir og leiðir út úr ógöngum sem mál höfðu ratað í. Það var þannig engin tilviljun að hann var ráðinn til starfa á skrifstofu Ríkissáttasemjara, þar sem hann gegndi embætti vararíkissáttasemjara frá því að hann lét af þingmennsku allt til dauðadags. Þar nutu þessir hæfileikar sér til fulls, að viðbættri reynslunni og öllum samböndunum og persónulegu tengslunum sem hann hafði komið sér upp í þingmennskunni, ekki síst í starfi sínu í fjárlaganefndinni.

Geir þótti litið koma til pólitískra lukkuriddara og þeirrar gerðar af stjórnmálamönnum sem sífellt leita í sviðsljósið, án þess að hafa endilega alltaf mikið fram að færa. Honum leiddist gaspur og leikaraskapur og vildi heldur láta verkin tala. Slíkir menn þurfa ekki að klippa á borða og láta þakka sér fyrir. Þeim dugar að hafa komið málinu í höfn.

Eins og títt er um menn sem hafa sig lítið í frammi og láta sig persónulegan frama lítið varða, er ævistarfið ekki endilega varðað stórum áberandi minnisvörðum. Enginn þarf þó að fara í grafgötur um að áhrif Geirs Gunnarssonar á íslenskt þjóðlíf og sögu 20. aldarinnar á Íslandi eru umtalsverð. Það eitt að sitja á þingi og vera svo áhrifamikill gerandi í starfi fjárlaganefndar í svo langan tíma, skilur eftir óteljandi spor – um allt land. Í fjárlaganefnd tengjast menn óhjákvæmilega öllum verkefnum sem verið er að vinna að á vettvangi þingsins.

Margir þingmenn hafa sagt frá því að það hafi verið ómetanlegt að eiga Geir að, ekki síst þegar þeir voru að stíga sín fyrstu skref á þingi. Hann hafi alltaf verið boðinn og búinn að gefa ráð og hafi oft haft frumkvæði að því að leiða menn í gegnum verklag og vinnubrögð á nýjum vinnustað. Aldrei minnist ég þess að hafa nokkurn tíma heyrt nokkurn mann leggja illt orð til Geirs. Það gildir jafnt um samherja sem mótherja. Það eru líklega ekki margir stjórnmálamenn sem það gildir um. Þannig naut hann virðingar og trausts, langt útfyrir hóp pólitískra samherja.

Samfylkingarmaður

Geir var alla tíð mikill jafnaðarmaður. Á þingi og í öðrum störfum sínum tók hann afstöðu með hagsmunum launafólks og venjulegs alþýðufólks. Hann leit alltaf á það sem fyrsta kost að kanna vinstra samstarf, þótt hann gæti unnið með flestum og hafi alltaf verið eftirsóttur til samstarfs í þingnefndum. Þessi pólitíska sýn mótaðist vafalaust á fyrstu árum stjórnmálaþátttökunnar í Hafnarfirði. Sá sem hér skrifar heyrði hann oft segja – jafnvel á þeim árum þegar hvað mest gekk á í hafnfirskum stjórnmálum – að Alþýðubandalagið og Alþýðuflokkurinn ættu að bjóða fram saman. Sameiningin kæmi síðar.  Það væri svo miklu meira sameiginlegt en það sem skildi á milli. Menn mættu ekki láta gamlar og nýjar erjur og persónulega óvild ráða för. Hagsmunir bæjarbúa og framtíð vinstrihreyfingarinnar skiptu miklu meira máli. Þannig var hann alla tíð maður samfylkingar vinstra fólks í stjórnmálum. Það má raunar halda því fram með sterkum rökum, að með málflutningi sínum á heimaslóðunum hafi Geir lagt þungt lóð á þær vogarskálar sem leiddu til stofnunar eins fyrsta Samfylkingarfélagsins á landinu, Samfylkingarinnar í Hafnarfirði. Hann fylgdist náið með undirbúningsvinnunni, gaf góð ráð og hvatti menn til dáða. „Þessir flokkar eiga að vinna saman og renna saman!“

Tiltölulega stutt reynsla af starfi Samfylkingarinnar er skýr staðfesting á því að Geir Gunnarsson hafði allan tímann rétt fyrir sér.

 

Septemberhefti 2008