Sjónvarpslýsingar á RÚV frá HM eru fyrir blinda. Um listina að lýsa leik

Gagnrýnanda alþýðunnar, Stefáni Jóni Hafstein, er ekkert óviðkomandi. Hann snýr sér nú að þeirri listgrein sem flestir njóta þessa dagana, listinni að lýsa leik. Í ljósvakamiðli:

Upphaf þessarar listiðkunar á Íslandi má líklega rekja til Sigurðar Sigurðssonar á útvarpinu. Þetta var á dögum einnar rásar, eins raunverulegs íþróttaleikvangs og eins íþróttafréttamanns. Gufan, Laugardalsvöllur, Siggi Sig. Ein ávarpsorð: Komiði sæl.

Í þessu fásinni þróaði Sigurður það afbriði lýsinga sem virðist ætla að verða eilíft á Íslandi og er nafnarunan. Í gamla daga dugði þetta vel. Tíu ára drengur sem mokaði úr fjárhúsum á Tjörnesi með ferðaviðtæki í garðanum gat auðveldlega fylgst með landsleik með því að þulurinn flutti honum gang leiks með því að telja upp nöfn þeirra sem voru með boltann hverju sinni. Tónhæð og hraði lýsingar túlkaði svo spennustig og hraða. „Þórólfur, Ellert, gefur á Ríkharð, Eyleifur, áfram á Gunnar Fel, innkast.“ Maður sá bara fyrir sér þennan eina völl, þetta eina lið, þessa skæru kvöldsól sem skein í augun á Heimi í markinu. Þarna varð til hin íslenska lýsingarhefð.

Í dag hlustaði ég á samskonar lýsingu frá leik Úragvæa og Ítala. „Pirlo, Andreotti, Immobile, en of seinn.“ 90 mínútur af nafnarunum ásamt fimm í uppbótartíma. Nema munurinn er sá að ég horfði á þetta allt í rauntíma samtímis þulnum. „Ondi, Diego, Plutó, Súarez… (hækkun raddar)… en dómarinn stöðvar (lækkun um tóntegund).“ Þá var langt um liðið síðan dómarinn stöðvaði.

Breytum sviðinu. Færum okkur frá leikvangi í regnskógi þar sem eigast við tvö lið fyrir framan tugi milljóna manna með tvöfalt fleiri augu og inn í Þjóðleikhúsið. Þar er troðfullur salur. Í miðjum sal situr maður með míkrófón og lýsir: „Ingvar Sig kemur inn frá hægri, Steinunn Ólína, réttir kaffi, María Ellingsen: Biður um kaffi. Ljós kviknar.“

Þetta væri svolítið skrítið. Við erum nefnilega með augu og eyru og nemum þetta allt.

Í útvarpinu þarf augljóslega að kveikja mynd af leiknum í huga manns og fanga stemminguna. Þetta gerði Siggi Sig á sinn hátt og smitaði alla íþróttamenn Íslands upp frá því. Útvarpið var „mómentið.“ Svo las maður blöðin daginn eftir, eða þriðjudaginn eftir helgina, greiningu á því sem hafði gerst eða eitthvað í þá áttina.

Hlutverk þess sem lýsir í útvarpi er að kveikja mynd, skapa andrúm. Hann hefur því ekki mikið tóm fyrir greiningu. Góður útvarpsþulur getur hins vegar skotið inn athugasemdum, sett inn stuttar klausur um gang leiksins og stöðumat. Sjálfur lýsti ég mörgum stórviðburðum í útvarpi og veit um hvað þetta snýst. Þegar best lætur magnar maður upp sama spennustig heima hjá fólkinu með þessari erfiðu jafnvægislist sem er kalt mat, heitt hjarta og munnur sem skilar þessu öllu: „Staðan er jöfn, 10 sekúndur eftir, Júgóslavarnir eru brjálaðir en það eru okkar menn líka!” Gæsahúð.

Á síðari tímum þróuðu menn svo listformið lýsing í útvarpi yfir í það að hafa „sérfræðing“ við hlið þular sem kom inn á réttum augnablikum til að gefa kalt mat, greiningu á gangi leiksins. Brjóta upp formið og skila meira efni á sama tíma. Enn síðar komu svo hin grátbroslegu viðtöl í lok leiks sem gerðu þetta allt upp með því að menn „sýndu karakter og komu aftur.“ Blöðin máttu biðja bænirnar.

Útvarpið kveikir mynd, skilar mómenti, og það má gera á ýmsa lund en alltaf þannig að upplýsingarnar sem eru naumt skammtaðar skili stemmingunni og atburðarrásinnni.

Þá að sjónvarpinu, því flest okkar horfa á HM en hlusta ekki á HM. Þulurinn – takið eftir – kveikir ekki mynd, hún kemur um gervihnött í háskerpu.

Sjónvarpslýsingar á RÚV frá HM eru fyrir blinda. „Porto, Júnó, Diego, Frances… en dómarinn hefur stöðvað.“

Í fyrsta lagi, áður en við tölum um eðlisfræði: Hvaða tilgangi gegnir það að telja upp nöfn þeirra sem koma nálægt boltanum? Jafnvel á 46 tommu skjá eru flestir leikmenn lítil peð þarna niðri á vellinum nema þegar vélarnar súmma inn og þá sér maður bara númerin og nöfnin á bakinu. Jújú, gott að benda manni á að það er Rooney sem er með boltann þegar eitthvað mikið er í bígerð, en skiptir máli hvað allir heita sem koma nærri bolta eða fá hann? Með fullri virðingu fyrir Kosta Ríka, mér er alveg sama hvað þessir gaurar heita nema ég vil bara vita þegar stóru stjörnurnar eru að gera eitthvað merkilegt. Þetta skipti máli til að skila færslu leiksins í gamla daga í útvarpi. En í dag í HD?

Ég valdi orðið merkilegt að yfirlögðu ráði. Því sjónvarpsþulurinn á að gefa myndinni merkingu – ekki nöfn.

Þá að eðlisfræði. Mynd úr sjónvarpi er ljós. Ljós ferðast með ljóshraða, sem er rúmlega 300.000 km á á sekúndu. Einstein fann engan hraða meiri. Við sjáum þetta allt jafnóðum.

Hljóðið úr barka þularins fer með rúmlega 300 metra hraða á sekúndu. Og áður en það verður til þarf hann að sjá það sama og við, koma því með taugaboðum gegnum heilabúið, yfir í talfærin, bæra þau og senda hljóðbylgjur gegnum kerfið til okkar: „Diego – en rétt missir af boltanum.“ Þá er dómarinn búinn að benda á markspyrnu, Diego er að rúlla upp sokkunum sitjandi súr á svip í grasinu og félagar hans roknir í vörn.

Þetta er leikur sem þulurinn getur ekki annað en tapað. Haldi hann sig við Útvarp Reykavík, Laugardalsvöllur, anno 1961.

Kjarni málsins er þessi: Hlutverk þess sem lýsir í sjónvarpi er EKKI að segja okkur frá því sem við sjáum (ölllu heldur sáum), heldur benda okkur á það sem við sjáum ekki.

Hvernig þá?

Atvinnufótbolti er ekki flókinn leikur – en samt. Flestir meðaljónar og Stefán Jónar þekkja ekki kerfin, stöðutökurnar, víglínurnar og allt það nema svona almennt. Fræðimaðurinn sem situr í þularstofu á að útskýra. Hvers vegna „hverfur“ Iniesta? Hann hverfur ekki. Miðvarðaparið hjá Hollendingum klippir hann af með samstilltum varnarleik þar sem annar hjálpar hinum við að valda reitina sem eru uppáhaldseyðurnar sem framherjinn snjalli sækir svo í. Samherjar „finna ekki“ vin sinn vegna þess að…

Þetta á þulurinn að sjá og vita og útskýra. Jafnóðum. Meðan við notum augun í hitt sem blasir við.

Þulur á sjónvarpsleik skilur fyrir hönd okkar hinna og útskýrir.

Hann er líka vel heima í allri sagnfræði. Veit að Gerrard og Súarez eru vinir í sama liði og kann að búa til drama úr því þegar sá fyrri klikkar og hinn skorar. En hann er ekki eins og spilastokkur úr Trivial Pursuit, uppfullur af einskisverðum „fróðleik“ sem er stráð í tíma og ótíma yfir mann.

Góður þulur á sjónvarpsleik er ekki bara fræðimaður heldur sagnaþulur og dramatúrg.

Það er eins og Íþróttadeild RÚV viti þetta næstum því en hafi bara ákveðið að bera í bætifláka. Eftir á. Þess vegna er HM stofan í leikhléi og eftir leik. Ríkharður Daðason kemur afskaplega vel fyrir, talar af mikilli reynslu og kemur í orð því sem okkur langar að vita. OF SEINT!

Betra seint en aldrei… larilarila.

Auðvitað á maður eins og Ríkharður að sitja í þularstofu meðan leikurinn gengur og koma með greiningu á uppstillingu, kerfum og frammistöðu leikmanna í rauntíma. Hjálpa hinum sem passar að við fáum að vita að rangstaða er rangstaða og telur gulu spöldin.

Ég sagði rauntíma. Hvers vegna útskýra eftir 40 mínútur það sem gerðist á fimmtu mínútu?

Í leikhléi og eftir leik draga svo spekingar saman og segja manni hvað úrslitin þýða í raun. (Nei, ég ætla ekki einu sinni enn að biðja um myndræna tölvugrafík, það þýðir ekkert, þetta er leiksýning án leiktjalda og ljósa).

Meira um HM stofuna. Stjórnandinn er ábyggilega liðugur sjónvarpsmaður en hann kann ekki að stýra umræðum og greina fótbolta á flugi. Hann er skemmtanastjóri. „Hvílík stemming, hvað viltu segja um leikinn?“

Svo ég taki líkingu sem íþróttamenn gætu skilið: Umræðustjóri er ekki battinn fyrir kúlurnar í snóker, hann er kjuðinn sem skýtur kúlunum í götin. (Kúlurnar í þessu tilviki greiningin á leiknum frá álitsgjöfum).

Góður umræðustjórnandi í fótboltastofu tapar ekki kúlinu. Og hann hefur reynslu sem geislar af honum og orð hans lýsa þekkingu sem hann aflaði með því að moka einhvern fréttaflór árum saman. Tökum Þorstein Joð. Gaupa.

Hann borar sig inn að kjarna málsins.

Og góður fjölmiðlamaður þekkir áheyrendur og þjónar þeim. Ef 80% Íslendinga horfa á leik má reikna með að 10% viti meira en allir í stúdíónu samtals, 10% viti jafn mikið en telji sig vita meira, og 80% vilja ekkert frekar en fá að skilja með hinum hvað er í gangi. Hvernig virkar rangstöðutaktík? Hvers vegna er fimm manna varnarlína og hverju breytir það um gang leiksins að færa Rooney út á kant en ekki næst fremstan á miðju?

Frábær fjölmiðlamaður veit af hinum sundurgerða áhorfendahópi á stórviðburðum og þarf að þjóna þeim öllum. Þetta er geysilega erfitt og vanþakklátt starf. Áslaug frænka, Þórunn systir, Guðrún sem prjónar yfir leikjum, Denni á hárgreiðslustofunni og Siggi sendill eru öll komin að tækjunum og vilja vera með alveg eins og þessir sem horfðu á alla leikina í öllum deildum í allan vetur og vita þetta allt miklu betur.

Er einhver ritstjórn yfir þessu batteríi?

Ég spyr. Á meðan Ítalía og Úragvæ spiluðu í beinni fór fram England – Kosta Ríka. Ekki orð um stöðuna þar fyrr en eftir, segi og skrifa, heilan hálfleik, auglýsingar og tvö innskot frá HM stofu sem snýtti út úr sér einni setningu í lokin. Þetta er ekki einsdæmi heldur regla.

Ég er löngu hættur að tala um grafíska uppsetningu á leikkerfum og útfærslum með fréttaskýringum. Þetta dettur inn þegar það dettur inn. Takk kærlega.

En þetta átti aldrei að verða svona langt. Klukkutími á ráðgjafataxta er 15.000 kall. Án vsk.

Nú er bara að bretta upp ermarnar. Koma svo krakkar! Þetta er ekki búið!