Þegar ljóshærði sláninn felldi síðasta vígi kommúnismans á Íslandi – Síðustu dagar Litlu-Moskvu

Eftir Jón Knút Ásmundsson

1.

Neskaupstaður var pólitískur bær. Ég veit ekki hvort hann er það enn. Ég veit til dæmis ekkert um það hvort tvítugur Norðfirðingur hafi hugmynd um hver Lúðvík Jósepsson var – eða Bjarni Þórðar. Ég er ekki einu sinni viss um hvort sá tvítugi viti hver Smári Geirs er. En svona er þetta. Stjórnmálamenn gleymast hratt og örugglega. Eins og spjallþáttastjórnendur.

En. Neskaupstaður var pólitískur bær. Pólitík litaði mannlífið svo sterkum litum að mannlífið var eiginlega pólitík, og öfugt. Enginn vissi hvort var hvað.

———

Pólitík og atvinnulíf var nokkurn veginn sami hluturinn. Hafði verið það í marga áratugi og þegar kommarnir yfirtóku Samvinnufélag útgerðarmanna á Norðfirði og stofnuðu Síldarvinnsluna nokkrum árum síðar var ákveðið samband stjórnmála og atvinnulífs kyrfilega fest í sessi. Norðfirskir sósjalistar sátu í stjórn Síldarvinnslunnar og stjórnarmenn í Síldarvinnslunni sátu í bæjarstjórn. Það vissi enginn hver var hvað og einhvern veginn held ég að öllum hafi verið sama.

Þetta var löngu fyrir tíma „siðvæðingar í stjórnmálum“ – í það minnsta í Neskaupstað – og því var enginn að fetta fingur útí þetta. Svona var þetta bara. Og nauðsynlegt náttúrulega.

Í Neskaupstað var gefið út eitt blað sem kallað var Austurland. Norðfirskir sósjalistar gáfu út og bæjarstjórinn Bjarni Þórðar ristýrði. Þetta var löngu fyrir tíma – í það minnsta í Neskaupstað – hlutlægrar blaðamennsku. Austurland var því sannleikurinn á Norðfirði.

Í flestum bæjum eru haldin þorrablót. Lýðræðislega kjörin þorrablótsnefnd semur annálinn og gert er grín að því þegar bæjarhomminn nær sér í kærasta eða þegar lókalpiparsveinninn pantar sér loksins konu frá Tælandi. Málið ekki rætt framar. Það er dautt. Allavega hvað þorrablótsnefndina varðar.

Í Neskaupstað sömdu (og semja) forystumenn vinstrimanna annálinn og skotspænirnir voru oftar en ekki af hægri meið stjórnmálanna. Menn gera að vísu grín að sjálfum sér, en það er svo góðlátlegt og saklaust að það er ekkert að marka það.

Í raun er hægt að halda áfram svona endalaust. Frægasta poppsveit Norðfjarðar, Súellen, skreytti plötuumslag með hamri og sigð og tróð upp með sovéska fánann hangandi fyrir aftan trommusettið á dansleikjum. Ég hef það líka eftir öruggum heimildum að einu sinni hafi staðið til að stofna hljómsveit sem heita átti G-bletturinn („sexí og staðtengt“ sagði umboðsmaðurinn hróðugur). Ungir Norðfirðingar voru sendir í frakt til Austur-Þýskalands í sumarbúðir til að kynnast menningu alþýðulýðveldisins. Og ekki megum við gleyma örnefnunum. Plássið var lengi vel betur þekkt sem Litla-Moskva og Hafnarbraut 11 kölluð Kreml vegna tengsla við verkalýðsfélagið og sósjalistana.

Svo er það fólkið. Við höfum Guðmund Stalín sem rengdi ekki gjörðir nafna síns vegna þess að „hann hefði aldrei gert þessa hluti nema vegna þess að þeir voru réttir“ og Dóra rauða sem ber viðurnefnið ekki einungis vegna hárlitarins.

Sósjalisminn og sovétisminn voru alls staðar í Neskaupstað. Hvert sem litið var og það þótti bara flott. Töff. Sósjalisminn aðgreindi okkur frá hinum krummaskuðunum fyrir austan. Við vorum soldið spes.

Þetta var fyrir tíma „uppgjörsins“ svokallaða við kommúnismann. Enginn þurfti að skammast sín. Happy days. Happy daze.

Áður en lengra er haldið skal því haldið til haga að sögumaður tilheyrði „okkur“ í hinni geysivinsælu „við-og-þeir“ andstæðu, enda voru „þeir“ í Neskaupstað algjört djók.

——-

Ég þarf ekki að grennslast mjög lengi fyrir til að finna sovétið í mínu eigin lífi. Pabbi man eftir afa sínum að halda því fram að Stalín væri „besti maður í veröldinni“ og sjálfur man ég eftir sögu af pabba með bauk að safna fyrir Rauðu Khmerana í Kambódíu. Ég man eftir því þegar Smári Geirs, þá orðinn leiðtogi allaballa í bænum, nældi X-G merki í peysuna mína einhvern kjördaginn fyrir ’90, brosti sínu breiðasta og sagði: „Svona, nú ertu góður.“

Hvað mér leið vel! Ég brosti eins og drengurinn í Hitlersæskunni brosti þegar Hitler kleip hann í kinnina á ljósmyndinni sem þið munið kannski eftir. Að tilheyra einhverju er yndisleg tilfinning. Alveg einstök.

———

Svona leið seinni hluti tuttugustu aldar í Neskaupstað. Við sameinuðumst að vísu sveitarfélögum hinum megin við fjallið, Eskifirði og Reyðarfirði, og Alþýðubandalagið í Neskaupstað skipti um nafn. Kallaði sig Fjarðalistann og sagðist vera „nútímalegur jafnaðarflokkur“ eða eitthvað svoleiðis. Enginn tók eftir neinum sérstökum mun.

Fyrstu kosningarnar í Fjarðabyggð burstuðu kommarnir í Neskaupstað. Mikið voru menn stoltir.

2.

Þegar maður er sjálfur hluti af svona samfélagi þarf aðkomumann til að segja manni að það hafi nú eitthvað verið bogið við bæjarfulltrúann sem stóð á eftir okkur í biðröðinni í kaupfélaginu þarna áðan, með derhúfu merkta Síldarvinnslunni á kollinum.

———

Í upphafi 21. aldarinnar voru blikur á lofti. Stóriðjan, sem búið var að lofa okkur í tuttugu ár, var rétt handa við hornið en samt í seilingarfjarlægð. Ekkert hafði verið undirritað þegar haldi átti kosningar í Fjarðabyggð. Sennilega hefði mátt sleppa þeim, því í huga flestra skiptu þær engu máli. Það sem skipti máli var að álið var að koma og svo það kæmi þyrfti Smári að fá að ráða áfram. Það var engin önnur leið. Nauðhyggjan var alger:

Smári = Ál og hamingja.

Einhver annar = Auðn og ömurlegheit.

Smári var ábyrgur, no bullshit gæi. praktískur landsbyggðarmaður, grútarbræðslusósjalisti, jafn ólíkur svona hérumbil flokksbróður sínum og erkióvini okkar, Helga Hjörvar, og verið gat. Hann var svo ólíkur honum að það var eiginlega lygilegt.

Á meðan ég man: Smári sama afmælisdag og Davíð Oddsson. Ekki að það komi þessu máli neitt við. Held ég. Mundi þetta bara allt í einu.

Við vildum bíða eftir álinu með Smára og þangað til það kæmi biðum við með að olíubera sólpallinn, keyptum ekki jeppa og við skildum ekki við konuna. Ekki strax – hinkrum aðeins, var sagt.

———-

Við erum stödd á krísufundi í íþróttahúsinu á Reyðarfirði rétt fyrir kosningar. Norsk Hydro er nýbúið að dömpa okkur. Allir sem skipta máli eru mættir: Dóri, Smári, Valgerður og lýðurinn. Ég horfi til vinar míns sem ég hef þekkt síðan í barnaskóla. Hann er með þá stærstu skeifu á andliti sem ég hef nokkru sinni séð. „Hei, þetta er bara álver,“ segi ég næstum því þegar upp stendur ungur og ferlega ljóshærður sláni. Hann opnar munninn:

„Ég vil byrja á því að lýsa ánægju minni með að Steingrímur J. Sigfússon hafi séð sér fært að mæta og …“

Síðan kom spurningaflóðið:

Á að bíða endalaust eftir þessu álveri eða væri kannski sniðugt að huga að einhverju öðru? Þarf álver svo maður nenni að búa hérna? Hvenær ætlum við að opna bar á Reyðarfirði?

Það heyrðist fuss og svei hér og þar í salnum. Spurningar höfðu vissulega heyrst áður, en núna komu þær frá heimamanni sem átti samkvæmt skilgreiningu að sýna Framkvæmdinni skilyrðislausan stuðning. Þessi maður átti með réttu að vera í fýlu með okkur hinum.

Sá ljóshærði hét Helgi Seljan, var barnabarn þess eldri, fyrrum alþingismanns og ævarandi bindindismanns. Þessi tengsl gerðu málið jafnvel enn flóknara því það var á allra vitorði að sá eldri styddi Framkvæmdina. Þetta meikaði ekki nokkurn sens!

Líklega var sá yngri fullur. Eða þannig afgreiddum við félagarnir þetta eftir fundinn á leiðinni yfir Oddsskarðið áleiðis til Neskaupstaðar.

Þegar ég kom heim skrifaði ég litla frétt í DV undir fyrirsögninni. „Við gefumst aldrei upp – segir Smári“ eða eitthvað svoleiðis.

———

Nokkru síðar bárust fregnir af því yfir fjallið að búið væri að stofna nýtt stjórnmálaafl. Það var kallað Biðlistinn. Listinn var leiddur af Helga Seljan og með honum voru Þórarinn Einarsson, vildi láta kalla sig Þórarin haka, en var kallaður Daddi af heimamönnum í Neskaupstað, Ásmundur Páll Hjaltason og nokkrir aðrir.

Á yfirborðinu var þetta dæmigert glensframboð ungs fólks sem við sjáum svo oft fyrir kosningar, en flokksmenn hinna establisseruðu flokka í Fjarðabyggð vissu að þrátt fyrir allt grínið gæti svona framboð sett strik í reikninginn – væru réttar kringumstæður fyrir hendi. Þessar kringumstæður voru einmitt fyrir hendi vorið 2002. Eftir allt Eyjabakkaþrasið var andrúmsloftið eystra mettað þreytu og geðvonsku. Mórallinn var slappur, eins og sagt er.

Biðlistinn var önnur Ella. Biðlistinn var skemmtilegur. Hann var skemmtilegt sveitaball. Hann var Lónlí Blú Bojs eftir allt Trúbrotið. Á meðan kommarnir, frammararnir og íhaldið héldu vinnustaðafundi og kynntu stefnumál sín í fyrsta, öðru og þriðja lagi, frömdu Biðlistamenn gjörninga. Þeir tóku fyrstu skóflustunguna að álverinu, biðinni var lokið, sögðu Biðlistamenn, lifum lífinu núna. Biðlistinn var existensjalískt framboð og Jesús minn það veitti ekki af á þessum ryðguðu tímum í austfirskri sögu!

Ungt fólk vill ekki láta messa yfir sér. Ungt fólk vill skemmta sér, eins og segir eflaust í einhverju popplagi. Það skildi Biðlistinn. Hinir ekki.

Unga fólkið hreifst með. Meira að segja ég.

———

Núnú. Hvernig bregðast menn við svona?

Fyrst hlæja menn auðvitað. Menn hlæja að bullinu í þessum vitleysingum: Þið eruð nú meiri rugludallarnir! Fyrsta skóflustungan, ha?! Agaleg vitleysa er þetta! Farið nú að hætta þessu. Pólitík er alvöru mál. Hún er fyrir stóru strákana.

Þegar ekki dugar að hlæja menn í hel er næsta skref að bjóða lykilmönnum sæti á lista. Einhvers staðar neðarlega náttúrulega en samt einhvers staðar í topp 10 – þeir yrðu það sem kallað er „fulltrúar unga fólksins.“

Aldrei treysta fulltrúum neins, heyrði ég einhvern tímann sagt og Biðlistamenn örugglega einhvern tímann líka.

Þegar þetta gengur ekki heldur þarf að grípa til mun sterkari meðala. Slík meðul eru ekki notuð nema ítrustu neyð í litlum bæjum. Semsagt: Allt í einu byrjaði fólk, meira að segja skynsamt fólk, að tala um að þessi Helgi væri dópisti,  Þórarinn haki geðsjúklingur og ef til vill hommi og að Ásmundur væri hjónabandsdjöfull og ruddi. „Kveikir sér í sígarettu á miðjum framboðsfundi,“ sögðu heldri frúrnar. „Helvítis dóninn!“

———

Ég hitti Helga Seljan í Valhöll á Eskifirði. Helgarblað DV vildi viðtal við þennan forvitnilega pilt. Ég drakk kaffi, hann drakk bjór og síðan talaði hann stanslaust í þrjá klukkutíma. Minnti mig eilítið á Bubba. Fyrirsögn: „Biðlistinn er ekkert grín þótt nafnið sé fyndið.“

Fyrir Simpsons-kynslóðina í Fjarðabyggð var þetta málið í hnotskurn. Það er í lagi að vera fyndinn. Manni er ekkert síður alvara. Því við erum nefnilega ekki endilega vitlaus þótt við kjósum að sjá heiminn í gegnum teiknimyndir fremur en dagblöð. Að kjósa eitthvað annað en Biðlistann virtist bara hreint og beint útí hött! Biðlistinn var pepperónípítsa, allt annað súr hvalur.

Og því fór sem fór. Ungt fólk í Fjarðabyggð flykktist á kjörstað og kaus Biðlistann. Listinn fékk fimmtung atkvæða og felldi meirihluta Fjarðalistans. Síðasta vígi kommúnismans á Íslandi var fallið.

(Smá innskot innan sviga: Á kjördag fór ég ásamt félaga mínum að kjósa. Á leiðinni ræddum við um pólitík, um hvað þessi kosningabarátta hefði nú verið skemmtileg, um breytta tíma, um þennan ótta við breytingar, um hvað þessi Helgi Seljan væri nú djöfulli efnilegur. Mér fannst félagi minn eitthvað ragur. Hann byrjaði að tala um að pólitík væri alvöru mál, hugsa þyrfti um meðferð skattpeninga og þess háttar. Ég hristi hausinn. Sagði: „Þú ert nú meira fíflið! Viltu ekki bara flytja á elliheimilið strax? Flýttu þér! Morgunleikfimin er að byrja!“

Allavega. Í kjörklefanum tók ég blýantinn og fumlaust og umhugsunarlaust setti ég x-ið við F-ið. Kaus Smára. Kaus sósjalistana. Hef oft hugsað um þetta síðan og ekki komist að neinni rökrænni niðurstöðu. Helgi var orðinn góður kunningi minn og allt – en samt. Þetta var bara einhvern veginn til siðs í Neskaupstað.)

3.

Biðlistinn hefði með réttu átt að komast í meirihluta en Fjarðalistinn sagðist „þurfa að sýna ábyrgð“ og kippti Framsókn með sér í meirihluta. Skil þá vel. Hitt hefði orðið alltof flókið. Helgi Seljan hvarf úr bæjarstjórn eftir hálft kjörtímabil (búinn að eiga nokkra fína spretti, svo sem að krefjast þess að bæjarstjórn ályktaði gegn Íraksstríðinu) og pólitískir andstæðingar hans margítrekuðu við mann að þetta hefðu þeir alltaf sagt. Helgi var bara grínisti, hefur ekkert úthald.

Má vera. En hvað á maður að gera þegar maður er búinn að fella fimmtíu ára gamlan meirihluta og eyðileggja sjálfsmynd heils byggðarlags? Á maður að fara karpa um bílastæði og hvort setja eigi heitan pott á Fáskrúðsfirði við íþróttahúsið eða sundlaugina?

Varla.

Neskaupstaður? Hann er enn á kortinu og dafnar sem aldrei fyrr þrátt fyrir að bæjarstjórinn sé kona og hugsanlega í Framsókn.

Merkilegt helvíti bara.

Jón Knútur Ásmundsson (2008)