Komdu sæll, Róbert. Eða: Maður veit hvað maður getur eftir svona ferðalag. Reynslusaga frambjóðanda

Eftir Róbert Marshall

Fundir, þorrablót, mannfagnaðir, ræður og endalaus keyrsla. Þúsundir nýrra andlita, ótal vinnustaðir, gegndarlaust kaffiþamb á kaffistofum leikskóla, netaverkstæða, í netabátum og togurum. Suðurkjördæmi er stórt. Stærsta kjördæmi landsins. Endalaust. Þetta er endalaus spenna.

Maður er í miðri hringiðu; hengdur upp á þráð í þungamiðju kosningabaráttu. Gæti orðið þingmaður ef maður stendur sig. Það er ekkert pláss fyrir mistök, engin setning óhugsuð, engin grein óskoðuð, auglýsingatextar grandlesnir, myndir stíliseraðar. Skoðanakannanir stjórna skapinu.

– Hvað gerirðu?

Simmi í Kastljósinu forvitnaðist um líf frambjóðandans.

– Bara, ferðast á milli bæja. Stend við stórmarkaði og rétti fólki bækling. Spjalla og svona, útskýrði ég.

– Helvíti er það eitthvað nöturlegt hlutskipti.

Honum fannst þetta niðurlægjandi. Samt höfum við báðir staðið fyrir utan stórmarkaði, rekið míkrófón framaní ókunnugt fólk og spurt það um hjátrú eða veðrið.

Hér var þó um að ræða eina helgustu athöfn lýðræðisins; maður að sannfæra aðra menn um að styðja sig og hugmyndir sínar um samfélagið. Mér fannst þetta gaman.

Viltu pulsu?

Pólitíkus verður að geta hafið samtal við bláókunnugt fólk uppúr þurru. Heilsað öllum og spjallað. Hlustað. Ingi R., vinur minn, er mesti meistari smáspjallsins sem ég hef kynnst. Hann hefur lag á því að koma ókunnugu fólki til þess hlæja. Dettur inní sjoppu og segir við afgreiðsludömu sem hann hefur aldrei séð áður.

– Nei, þú hér?

Og hún fer að hlæja. Þú verður að vera extróvert á útopnu. Það er ekkert rými fyrir feimni og kuldalegar móttökur mega ekki slá þig út af laginu.

– Má bjóða þér nýjan þingmann, datt uppúr mér þegar ég rétti konu fyrir utan Kjarval á Kirkjubæjarklaustri bækling. Hún hló og svaraði:

– Það er aldrei að vita.

Og ég var kominn með frasann. Sagði þetta ca. 1500 sinnum til viðbótar. Ég veit það vegna þess að ég veit hvað ég dreifði mörgum bæklingum í eigin persónu.

Hér er nokkrar lexíur sem ég lærði í vetur:

1. Árangur og dugnaður í kosningabaráttu er mældur í fjölda dreifðra bæklinga.

2. Gagnsemi útifunda er mældur í fjölda af grilluðum pulsum.

3. Fjöldi bæklinga, fundargesta og grillaðra pulsna er alltaf ýktur um að minnsta kosti þriðjung.

Þannig að ég sagði þetta kannski svona þúsund sinnum.

Þetta er ærleg grein.

Sagan af Mörtu

Ég heilsaði öllum í Víkurprjóni á Vík í Mýrdal: Bauð nýjan þingmann. Marta, ljóshærð snotur stúlka frá Póllandi, sagðist á ágætri ensku ekki tala íslensku. Hún var nýkomin til landsins. Þetta var ein af fyrstu vinnustaðaheimsóknum mínum í prófkjörinu og það var boðið uppá kaffi og með því.

Í febrúar heimsótti ég Víkurprjón aftur og hafði með mér bakkelsi úr bænum. Fyrsta heimsóknin skipti enda sköpum fyrir mig; sýndi mér að þetta var ekkert mál, fólk vildi tala um pólitík. Við spjölluðum á kaffistofunni og ég ræddi aftur aðeins við Mörtu á ensku og hélt svo áfram för minni austur. Tíu dögum fyrir kosningarnar í vor rölti ég á milli saumavéla, kastaði kveðju á konurnar sem eru orðnar mér vel málkunnugar.

– Komdu sæll, Róbert.

Skýr íslenska Mörtu sló mig út af laginu.

– Hva, ertu bara farin að tala íslensku?

– Já, nú er ég að læra íslensku.

– Ja, hérna. Mikið er nú skemmtilegt að heyra þig tala hana svona vel.

Hún roðnaði.

– Já, takk. Það gengur vel.

– Og hvernig kanntu við Vík?

Hún hugsaði sig um.

– Ég skil ekki þetta orð.

Ég umorðaði.

– Hvernig líkar þér hérna?

– Vel, betur en í Reykjavík.

Þær sögðu mér hinar konurnar að frá því hún kom hefði Marta spurt um hvert einasta orð sem hún ekki skildi og skrifað hjá sér í skrifblokk sem hún bar alltaf á sér. Lærði íslensku á tíu mánuðum.

Saga Magnúsar

Þjóðin var á krossgötum í vetur. Áður óþekktur fjöldi verkamanna hefur sótt landið okkar heim og margir Íslendingar hafa af því áhyggjur. Óvarlegur málflutningur Magnúsar Þórs Hafsteinssonar og félaga í Frjálslynda flokknum gaf mörgum lögmætt skjól til þess að ryðja útúr sér hatursfullum fordómum, sem voru langt frá því sem Frjálslyndir svosem nokkurn tíma sögðu. Hver einasta ræða endar, hjá „þessu fólki“, á fullyrðingunni: Ég er ekki rasisti.

Magnús Þór spurði fyrir fullum sal framhaldsskólanema í Fjölbraut Suðurnesja hvort Íslendingar vildu virkilega fá 150 þúsund nýbúa inní landið á næstu árum. Sem svo tækju af okkur vinnuna. Ég hugsaði með mér að það væri ekki hægt að fara í ríkisstjórn með manni sem talaði svona og þurfti þess ekki.

Ég bað konu í ónefndri fiskvinnslu um að kjósa mig ekki, eftir að hafa heyrt hana tala um helvítis Pólverjana. Ég sagði henni að við ættum ekki samleið. Hún bjó í Hollandi í 4 ár og vissi sko vel hvaða áhrif of margir djöfuls útlendingarnir hefðu. Virtist ekki átta sig á að hún hafði verið ein þeirra.

Magnús Þór Hafsteinsson var spurður um framtíðaráætlanir á kosninganótt eftir að hann féll af þingi: „Ætli maður fari ekki bara að vinna.“

Óheppilegt.

Það er eitthvert óútskýranlegt réttlætisafl á sveimi um heimsbyggðina. Stingur sér niður hér og þar. Hefur kímnigáfu.

Komplexus íslandicus

Fólk í kosningabaráttu hugsar um fátt annað. Þórbergur vaknaði til pólitískrar vitundar í Uppkastsmálinu veturinn 1909 til 1910 og skrifaði í Ofvitann:

„…stjórnmálin voru byrjuð að hnýta hnúta í sálarlífi mínu, er með hverri viku urðu fleiri og fleiri, unz þeir runnu saman í fullkomið komplex, pólitíska meinloku, andlegan sjúkdóm, sem á læknamáli mundi sóma sér undir nafninu komplexus íslandicus. Þessu ástandi hugans gæti ég þó skýrar lýst með því að segja: Það var eins og sálarlífið hefði verið tjóðrað við hæl, sem það hringsnerist í kringum og hafði engan mátt til að slíta sig frá. Pólitíska hatrið var byrjað að sækja að mér eins og mývargur. Pólitískar stælur voru farnar að verða mér lífsnautn. Og að reka bölvaðan andstæðinginn á gat var orðið yndislegt sport.”

Össur í byrjun árs: „Það sem kemur þér í gegnum þetta er þekking. Þeir, sem taka sér klukkutíma á kvöldin og lesa skýrsluna, bera af.“

Sálarlíf frambjóðandans er tjóðrað við hæl; það kemst ekkert annað að. Þú ferðast og fundar á daginn; skrifar greinar og lest skýrsluna á kvöldin. Sefur sjaldnast á sama stað tvisvar. Dreymir Steingrím Joð. Hann var í svartri rúllukragapeysu í fatahenginu í Rúgbrauðsgerðinni, þar sem landsfundir Alþýðubandalagsins voru svo oft haldnir. Heilsaði mér ekki.

Eitthvað svo auðráðinn draumur svona eftirá.

Heift

Þjóðin má ekki við pólitísku hatri. Heift og reiði mega ekki eignast lögheimili í íslenskum stjórnmálum. Davíð varð jafnan ævareiður og fyrirgaf aldrei. Steingrímur Joð virðist ævireiður og sú reiði er guðmóðir núverandi ríkisstjórnar. 40 mínútna spjall við Nelson Mandela árið 2000 breytti mér í þessu tilliti. „Það er ekkert sem nokkur getur gert mér, sagt við mig, sagt um mig sem fær mig til þess að missa svefn. Ég gæti þess að láta ekki sólina setjast á gremju mína.“ Mandela var lokaður inni af pólitískum andstæðingum í 27 ár. Bjartari og hlýrri mann hef ég ekki hitt.

Heiftin er mest innan stjórnmálaflokkanna og það er í prófkjörum sem sárin verða til. Ég gætti mín á pólitíska hatrinu sem sótti að Þórbergi eins og mývargur. Mér fannst anda köldu til mín frá Lúðvíki Bergvinssyni eftir prófkjörið. Ég skil hann vel.

Björgvin G. er æskuvinur minn og það var ólíklegt að framboð mitt myndi skaða hann. Þetta var erfið staða. Lúðvík er systursonur stjúpa míns og við því tengdir; báðir úr Eyjum. Myndi ég eyðileggja vonir hans um að ná oddvitasætinu?

Yfirburðasigur Björgvins í prófkjörinu sýndi þó að framboð mitt breytti litlu um efsta sætið. Svo leið á og við Lúðvík fórum á nokkra vinnustaðafundi í sameiningu. Vorum ágætir saman. Það fennir yfir sporin og sárin gróa ef menn gæta að heiftinni.

Stál

– Það verður ekkert slíkt gert í þessu framboði. Við gerum það ekki.

Ég sá glitta í stál hjá Björgvini á fundi þar sem fram kom uppástunga um að hjóla í Árna Johnsen-málið. Það myndast smátt og smátt mjög náinn og þéttur hópur í svona baráttu. Menn hugsa upphátt og velta upp öllum möguleikum.

Vilji slíks hóps til að upplifa sameiginlega sigurstund verður áþreifanlegur. Ég vildi ekki hjóla í Árna Johnsen. Ekkert okkar vildi það. Velti þó oft fyrir mér hvernig breska pressan hefði höndlað framboð hans.

Árni var dæmdur fyrir þjófnað og mútur og margir vildu ræða þetta. Ég forðaðist slík samtöl. Tvisvar varð ég vitni að því þegar menn á þorrablótum kölluðu Árna þjóf uppí opið geðið á honum. Í ræðustól. Fyrir framan alla.

Það var í hita staðar og stundar, og nokkrir bjórar slæva dómgreindina. Aðgátin, nærveran og sálin gleymast á slíkum stundum. Mikið leið mér illa á þessum augnablikum. Af hverju gerir maðurinn sér þetta?

Ég reyndi að eyða málinu og gera grín að því í samtölum. Segja brandara. Gerir það mig betri en fullu kallana á þorrablótunum? Ég veit það ekki.

Heima

Ég gerði mikið af því að hlusta á fólk. Ég er sögufíkill. Það kom mér á óvart hversu opinskátt fólk var um einkahagi og fjölskyldusögur. 15 ára reynsla í fjölmiðlum hjálpar manni að spyrja réttu spurninganna, draga fram hugsanir um stöðuna, framtíðarhorfur, drauma og væntingar. Fólk segir stjórnmálamönnum meira en það segir fjölmiðlamönnum.

Í hringiðu hundrað og eins – á  ritstjórnarfundum miðlanna, í samtölum listamanna, rithöfunda, stjórnmálaskýrenda, blaðamanna á Ölstofunni – verður til landsbyggð óraunveruleikans þar sem heimaaldar miðbæjarrottur ræða forheimskun og frekju dreifbýlisins á sama tíma og aðfluttir hefja heimasveitir sínar til skýjanna.

Báðar myndirnar eru útúr fókus. Það er engu rómantískara að búa á landsbyggð en í Reykjavík, þótt slíkt rómantískt æði grípi stundum nýbrottflutta höfuðborgarbúa. Raunveruleikinn er ekki raunverulegri á landsbyggðinni. Frekjan, sem sumir kalla svo, sprettur af forgengileik byggðanna. Framtíð þeirra er í hættu. Þess vegna þurfa samgöngur að vera góðar, heilsugæslan þarf að duga. Löggæslan til staðar. Skólar fyrir börnin og atvinna fyrir fólkið. Fólk úti á landi veltir fyrir sér hvort það eigi að kaupa sér tjaldvagn eða fellihýsi, hvenær það komist til útlanda næst, hvernig börnin geti staðið sig betur í skóla, hvort rafmagnsreikningurinn hafi ekki hækkað, fjörmjólk eða léttmjólk? Sumsé það sama og fólk í Reykjavík.

Ég kynntist Eyjunum mínum uppá nýtt í þessari kosningabaráttu og það voru góðir endurfundir. Öðruvísi. Thomas Wolf skrifaði að maður gæti ekki farið heim. „Heima“ er upplifunin eins og þú varst þegar þú varst „heima“. Maður þroskast, fullorðnast, breytist og „heima“ verður minningin ein. Þannig er það.

Gamlir félagar mínir úr Alþýðubandalaginu í Eyjum, sem nú voru í Vinstri grænum, ætluðu að kjósa lögfræðing frá Reykjavík. Hvar er sósíalisminn í því? velti ég fyrir mér bitur og sár. Bjó mér til í huganum fáránlega útleggingu um að ég væri þó eftir allt saman sonur fiskvinnslufólks frá Eyjum.

En uppruni er léleg ástæða til að kjósa einhvern eða kjósa einhvern ekki. Og flokkslegur uppruni er líka léleg ástæða. Þú kýst þann sem þú átt málefnalega samleið með. Eða þannig ætti það að vera, en er því miður ekki. Flokkarnir eru íþróttalið á vellinum. Fólk heldur með sínu liði. Frambjóðandinn berst fyrir hugsjón en í kosningabaráttu verður þér eiginlega alveg sama af hverju fólk kýs þig. Aðalatriðið er að það kjósi þig.

Fokkings kosningabaráttan

Ef vinstra mengið stækkaði ekki í þessum kosningum þá var borin von að ég kæmist á þing. Þessu laust niður í mig eftir að hafa skoðað kosningatölur með Jóhanni Geirdal suður í Keflavík nokkrum vikum fyrir kosningar. Hann hafði prentað þær út aftur til 1950 og þær sýndu að vinstri menn, sama hvaða nöfnum þeir hétu, uppskáru aldrei meira en u.þ.b. 35%. Atli Gísla átti góðan leik í þessari kosningabaráttu og virtist öruggur inn.

Ég fékk það á tilfinninguna nokkru fyrir kosningar að þetta yrði mjög tæpt. Myndi kannski ekki takast. Ég man eftir að hafa komið örþreyttur heim seint að kvöldi eftir nokkura daga flæking um kjördæmið og tilkynnt Brynhildi að ég væri á leið á sjóinn næstu fjögur árin. Þetta væri að fara til fjandans.

Sálartetrið verður að brothættu postulíni síðustu vikurnar. Spennan magnast á milli skoðanakannana, maður vinnur endalaust, alltaf á spjallinu, tekur aldrei frí, stoppar aldrei mánuðum saman og þreytan segir til sín.

– Er ég eini maðurinn sem er vakandi í þessari fokkings kosningabaráttu? hreytti ég í Tómas Þóroddsson, kosningastjóra okkar á Selfossi, þar sem ég keyrði þungbrýnn yfir Hellisheiðina klukkan hálftíu á sunnudagsmorgni. Fréttablaðið hafði sýnt okkur í 18 prósentum um morguninn! Það yrði að gera eitthvað. Tommi var svo óheppinn að verða fyrsti maðurinn til þess að svara símanum. Bað hann afsökunar síðar. Hann glotti.

Allt þetta fyrir Ellert

Í bók sinni, The Audacity of Hope, lýsir Barack Obama fyrsta framboði sínu sem endaði með ósigri. Hann segir það óhjákvæmilegt að finnast að á einhvern hátt hafi samfélagið hafnað manni. Þú hafir ekki verið alveg nógu góður og að orðið „lúser“ sé öllu fólki sem þú hittir efst í huga. Þetta eru tilfinningar sem flest fullorðið fólk vandar sig við að forðast.

Ég trúði því aldrei alveg alla kosninganóttina að ég hefði komist á þing þótt ég væri alltaf inni. Beið alltaf eftir lokatölum. Þær komu um hálfsjö og voru ekki góðar. Ég hitnaði í framan af vonbrigðum. Tommi bróðir og Ástþór bölvuðu í fimm mínútur og sofnuðu svo sitjandi.

Ég kynntist svolítið honum Ellerti B. Schram í þessari kosningabaráttu og kunni ákaflega vel við hann. Flinkur ræðumaður, skeleggur málsvari og skemmtilegur í viðkynningu. Fyrir um 10 árum skrifaði ég grein fyrir Mannlíf um átökin innan íþróttahreyfingarinnar þar sem ráðríki Ellerts voru gerð nokkur skil. Ellert vildi ekki tjá sig og það er óhætt að fullyrða að hallað hafi á hann í greininni; það er að segja gagnrýnendur hans voru fyrirferðameiri.

Þið munið eftir fyndna réttlætisaflinu sem sveimar um heiminn? Öll uppsöfnuð atkvæði Samfylkingarinnar í Suðurkjördæmi fóru í það að koma Ellerti B. Schram inn á þing fyrir Reykvíkinga. Það vantaði 58 til þess að fleyta mér inn.

Mér fannst því svosem aldrei að fólk liti á mig sem minnipokamann eftir kosningarnar, en samt. Nagandi óvissa. Var ég ekki nógu góður?

Sæll

Kosningabaráttan var ótrúlegt ferðalag. Mér fannst ég geta unnið af meiri krafti en ég hef áður gert. Fjöldinn af fólkinu sem maður kynnist á slíku ferðalagi er ótrúlegur. Ég býst við að ég hafi eignast hátt í 20 nýja vini í vetur; um 200 góða kunningja, 2000 baráttufélaga í kjördæminu og 20000 flokksfélaga. Þið munið að taka af þriðjung.

Daginn eftir kosningar vaknaði ég á hádegi með óraunveruleikatilfinningu. Heima hjá mömmu í Eyjum. Gat þetta verið? Var þetta búið? Og komst ég virkilega ekki á þing? Vildi fólk frekar fá Árna Johnsen og Grétar Mar en mig?

Kannski var það ekki falleg hugsun en hún bara kom. Sagði mömmu að hafa ekki áhyggjur; ég hefði níu líf. Fór uppá flugvöll og afþakkaði fyrstu hamingjuóskirnar frá flugmanninum sem hélt ég hefði farið á þing. Einn af mörgum. Flaug á Bakka og var búinn að keyra í hálftíma þegar ég fattaði að ég hafði verið stjarfur með hægri hönd á kinn og opinn munn. Frosinn hissasvipur á andlitinu.

Ekki á úrslitunum. Maður veit hvað maður getur eftir svona ferðalag. Hvað maður þolir. Þroskinn, lærdómurinn er sá að þetta get ég gert aftur. Betur. Ég kynntist þjóðinni uppá nýtt. Kynntist sjálfum mér. Þegar ég leit í augun á mér í baksýnisspeglinum datt mér bara eitt í hug: Komdu sæll, Róbert.

Róbert Marshall (2007)