Réttlætið og fegurðin. Annað er óhugsandi án hins

Eftir Guðmund Andra Thorsson

Í öðru tölublaði Alþýðublaðsins gamla, þann 21. janúar árið 1906, fyrir 110 árum, ritar Þorsteinn Erlingsson langa grein sem heitir Verkefnin. Þar segir hann meðal annars að enginn beri á móti því …

… að blöð og samtök verkmanna hafi átt mikinn og góðan þátt í því, að löggjöf og réttarfar er nú að smálagast í löndunum og verða mildara og réttlátara, og eins í hinu, að menn eru nú hættir að tilbiðja óbundna samkeppni sem hinn æðsta viðskiptaguðdóm og farnir að reyna að hafa dálítinn hemil á samviskulausri græðgi og kúgun einstakra auðmanna og gróðafélaga, sem ekkert hirða um líf eða líðan verkmanna og taka jafnvel saman höndum til þess að neyða sína eigin þjóð til að kaupa nauðsynjar sínar helmingi eða jafnvel margfalt dýrara en þarf að vera, og stæra sig af því að geta kúgað hana sem blóðugast … það þykist ég sjá í hendi minni að verkmannasamtökum og verkmannablaði eða alþýðumanna  getur því aðeins orðið lífs auðið og framgangs, að það snúi sér með fullri djörfung og heils hugar að þeirri stefnu, sem heimurinn nefnir Sósíalismus og er nú aðalathvarf verkmanna og lítilmagna hins svokallaða mentaða heims.

Þorsteinn bauð fram krafta sína í ræðu og riti, og ljóðum. Verkefnið var að umbylta öllu. Eins og segir í Skilmálunum:

Ef þjer ei ægir allra djöfla
upphlaup að sjá,
og hverri tign að velli velt
sem veröldin á,
og höggna sundur hverja stoð,
sem himnana ber:
þá skal ég sýngja saunginn minn
og sitja hjá þjer.

——-

Þorsteinn Erlingsson var fyrsta skáld verkalýðshreyfingar og alþýðusamtaka hér á landi og kannski má segja að hann hafi að mörgu leyti sett tóninn fyrir þau skáld sem í kjölfar hans fylgdu, bæði í ádeilu sinni en líka ljóðrænu, sterkri tengingu við náttúru og þjóðarsál, viðkvæmni og hörku í bland.

Í ljóðum Þorsteins blandast barátta fyrir réttlæti ævinlega leitinni að fegurð. Þetta tvennt fer alltaf saman í hugsjónaheimi hans, annað er óhugsandi án hins. Hann tók svari þess sem á undir högg að sækja alltaf og ævinlega, hvort sem það var í mannlífinu eða meðal dýra, og þannig var samlíðanin þriðji meginþráðurinn í ljóðagerð hans. Fjórði þráðurinn var síðan sjálf bragsnilldin, sem var í senn nýstárleg á þeim tíma sem hann kemur fram og skref afturábak, frá samtímatísku í skáldskap. Hann leitar í smiðju til Sigurðar Breiðfjörð löngu eftir að allir töldu að kveðskapur að hans hætti ætti ekki erindi nema í rímum og lausavísum sem enginn tók beinlínis alvarlega sem skáldskap – en líka Jónasar Hallgrímssonar, þess sem mest hafði hallmælt Breiðfjörð og rímnaskáldskapnum. Þorsteinn sameinaði kosti þessara skálda sem voru nógu lík til að þola ekki hvort annað.

Svona orti hann:

Kæra vor, þú blessar enn í bæinn.
Börnin taka kát í þína hönd.
Þú tókst með þjer sunnan yfir sæinn
sólskinskvöld og blóm á fjall og strönd.
Tíndu til hvern geisla sem þú getur,
gefðu hverjum bros í augun sín.
Hvernig ættu’ að vaka heilan vetur
vonir okkar, nema bíða þín?

Þannig hljóðar fyrsta erindið í vorvísum sem Þorsteinn Erlingsson samdi til að syngja í sumargildi stúdenta í aprílmánuði fyrir 104 árum, árið 1912. Svona yrkir undir lok ævinnar skáld æskunnar og vorsins, sólskins, vöku og vona. Hátturinn rennur áfram fyrirhafnarlaus og lipur, vart að maður skynji að hér sé um bundið mál að ræða, svo eðlileg og blátt áfram er orðaskipan. Tungutakið er alþýðlegt og laust við allar umritanir eða notkun á heitum eða önnur einkenni höfðingjaskáldskapar. Hér er enginn röðull heldur bara sólin og ljóðið hefst á ávarpi eins og hér sé verið að skrifa einhverri elskulegri frænku: „Kæra vor“. Það er blíða og innileiki í þessum línum fremur en fjálglegur klökkvi; barnsleg heilindi, inngróin auðmýkt; skáldið er hér ekki að smjaðra fyrir komandi vori með hástemmdu oflofi og hann hljómar ekki eins og kröfuhafi á sólskinið heldur fer hann ekki fram á annað en sólargeisla og bros í augu fólksins; þetta er náttúruleg bæn um sjálfsagða blessun öllum þeim til handa sem búið hafa við langan og kaldan vetur.

Það voru svona ljóð sem gerðu Þorstein Erlingsson alla tíð ómótstæðilegt skáld. Í svona hendingum náði hann eyrum þjóðarinnar. Í ljóðum hans og brag er einhver undraverð melódía, náttúrulegur söngur listamanns sem finnur samhljóm í náttúrunni og eigin sál; einhver djúprætt tilfinning fyrir því að búa við skort og þrá ljósið.

Og þegar hann ávarpar okkur er hann ekki í ræðustól að tala við fullan sal af fólki heldur hefur hann tekið sér stöðu við hliðina á okkur, hann stendur hjá okkur og vill ræða við okkur beiskjulaust og í trúnaði. Það sem gerir Þorstein svo magnað baráttuskáld sem raun ber vitni er að hann nær trúnaði lesanda eða hlustanda. Hann þrumar ekki yfir honum vængjaðar ræður en tekur hann á eintal og leiðir honum fyrir sjónir hvernig mál eru vaxin. Maður við mann.

——-

Þorsteinn yrkir ekki um hetjur fortíðar til að dást að þeim eins og mjög var stundað af samtíðarskáldum; hann yrkir um eið Ragnheiðar biskupsdóttur og tekur svari hennar og ástarinnar gagnvart valdi og kirkju og eina hátignin sem kemst í ljóð Þorsteins er Jörundur hundadagakonungur sem hann yrkir langan bálk um í gamansömum dúr. Hann sker sig líka úr samtíðarskáldum sínum í því að hann leitar ekki „hins háleita“ í fyrirbærum náttúrunnar heldur er hann bæði jarðbundinn og talar við fuglana eins og Frans frá Assisí og gerir það af slíkum þýðleik að það nálgast að vera fuglamál:

Sýngdu, vinur, sýngdu skært,
sýngdu á þýða strengi,
svo mig dreymi, dreymi vært
dreymi rótt og leingi. (Litla skáld á grænni grein)

Í skáldskap sínum er hann hluti þess samfélags sem hann yrkir um og í, allt er lárétt í ljóðheimi hans, hann gengur um og ávarpar allt sem fyrir honum verður; vorið, fuglana og lesendurna – og þá alveg sérstaklega auðvitað konurnar.

Mig hryggir svo mart, sem í hug mínum felst,
og hverninn jeg þreytist að lifa,
og mjer finst það, vina mín, hvíla mig helst
að hugsa um þig eða skrifa,
að minnast á armlög þín ástrík og góð
og alt sem að þú hefur talað;
því ligg jeg hjer aleinn og yrki nú ljóð,
það eitt gæti huganum svalað. (Mansaungvar)

Sum skáld 19. aldar voru í þeim stellingum í ástarljóðum sínum að tala um sína heittelskuðu í þriðju persónu og þá helst við Guð almáttugan, sem einn var þá í kallfæri skáldsins, í þeim hæðum sem komið var. Ekki Þorsteinn:  Hann ávarpar konurnar en talar ekki um þær í þriðju persónu. Líka þá stúlku sem varð eftir þegar hann fór úr Fljótshlíðinni, Guðrúnu Jónsdóttur (1). Ekki legg ég út í nánar útlistanir á kvennamálum Þorsteins áður en hann sigldi í farsæla höfn hjónabandsins, nema óhætt er að segja að hann hafi um sína daga verið umlukinn góðum og ástríkum konum, sem hann reyndist þó misvel. Minningar sem hann vekur um æskuvinu sína renna hér saman við hugmyndir um hina glöðu æsku, þá tíð þegar tilveran var í jafnvægi, allt var rétt og á sínum stað, áður en hann var hrifinn burt og út í heim. Annað kvæði úr sömu deild er það sem við syngjum gjarnan, Í Hlíðarendakoti, við einkennilega óviðeigandi lag, þar sem að íslenskum hætti er látið sem ekkert hafi í skorist, og allir bera sig vel og eru hressir í afdráttarlausum dúr-hljómi svo að tekist hefur að breiða alveg yfir þann trega sem svífur yfir vötnum í þessum vísum: „Fyrr var oft í koti kátt,“ og svífur yfir öllu andi hins liðna; þegar ort er um gleði sem er liðin og trega sem ríkir í núinu.

Í ljóðum Þorsteins er með öðrum orðum sérstök blanda af nánd og fjarska sem gefur þeim angurværð og sérstakan tregatón – fjarskinn er svo nærri en nándin er samt svo fjarri:

Jeg man það sem barn, að jeg margsinnis lá
og mændi út í þegjandi geiminn,
og enn get jeg verið að spyrja og spá,
hvar sporin mín liggi yfir heiminn;
en hvar sem þau verða, mun hugurinn minn,
við hlið þína margsinnis standa,
og vel getur verið í síðasta sinn
jeg sofni við faðm þinn í anda. (Mansaungvar)

Í þessum ljóðum sem ort eru í Kaupmannahöfn, þar sem hann var í öngum sínum erlendis, án þess þó að telja sig eiga afturkvæmt heim, þar ríkir sterk eftirsjá eftir Hlíðinni góðu, Fljótshlíðinni, sem fóstraði hann og jafnvel tilfinning um að hafa lent í einhverri ógurlegri villu með því að fara þaðan.

Við þekkjum þessa sögu sem ævintýraljómi leikur um. Af því hvernig þjóðskáldin tvö og vinirnir, Matthías Jochumsson og Steingrímur Thorsteinsson, eru glaðir og reifir á ferð í Fljótshlíðinni og  koma þar á bæinn Híðarendakot þar sem þeir finna nýtt og verðandi þjóðskáld. Þorsteinn og tvíburasystir hans voru alin þar upp hjá ömmu þeirra Helgu og manni hennar Þorsteini Einarssyni, og fengu tvíburarnir nöfn þeirra hjóna. Af systur Þorsteins, Helgu, fer engum sögum í bókmenntunum. Þarna á heimilinu var meðal annarra Jón Jónsson söðlasmiður, kunnur maður úr bókmenntasögunni því að hann var fylgdarmaður Williams Morris í Íslandsför hans árið 1871, mikil persóna sem alla þekkti og hefur líklega verið sá sem kom Þorsteini á framfæri við þjóðskáldin þegar þeir voru á ferð sinni árið 1876, þegar Þorsteinn var á átjánda ári, farinn að yrkja. Það skipti engum togum að þeir tóku piltinn undir sinn verndarvæng – og þriðja þjóðskáldið Benedikt Gröndal hjálpaði til við að búa Þorstein undir námið í Latínuskólanum. Hefði þetta ekki gerst hefði Þorsteinn væntanlega orðið hagorður smábóndi austur í Rangárvallasýslu. Þorsteinn bjó hjá Matthíasi fyrst í stað í Reykjavík, og hann útvegaði piltinum fjárstyrk en Gröndal og Steingrímur lásu með honum undir skólann. Þrjú þjóðskáld taka þannig höndum saman um að búa til arftaka sinn, gefa honum annað líf en blasti við – en rífa hann jafnframt út úr umhverfi sínu.

Þorsteinn hafði þannig vissa sérstöðu í hópi samtíðarskálda sinna, sem sum hver voru í meiri uppreisn gegn þjóðskáldunum og upphöfnum viðhafnarstíl þeirra. Hannes Hafstein flutti til dæmis fyrirlestur þar sem hann hallmælti þeim Gröndal og Steingrími fyrir að vera gamaldags og hallærislegir, en Þorsteinn mótmælti því þó að hann hafi í skáldskap sínum hins vegar snúið baki við þeirri tilhneigingu til skrúðmælgi og mærðar sem óneitanlega gætti hjá þessum skáldum.

——-

En flokkadrættir á þessum síðustu áratugum 19. aldar snerust eins og fyrr og síðar um afstöðuna til valdsins og valdamannanna, embættismannanna – Steingrímur Thorsteinsson notaði orðið „klikkur“ í þessu samhengi: og þar stóðu bæði Hannes Hafstein og Matthías Jochumsson miklu nær þeim sem með völdin fóru en Þorsteinn sem hafði einhvers konar inngróna óbeit á valdi. Hann segir í bréfi til Sigurðar Guðmundssonar árið 1907, þegar hann ræðir Rask-hneykslið, þegar landar Þorsteins í Kaupmannahöfn kærðu hann fyrir yfirvöldum vegna meints Danahaturs, að það hefði verið vindhögg að ráðast á sjálfa þá vesalmennsku sem þeir landar hefðu þar orðið uppvísir að …

… því hún gat aðeins gert sig gilda í skjóli annars æðri herra: valda og virðingar. Þaðan fær varmennska smámennanna þróttinn, en heimska þeirra er aftur máttarviðir hásætanna, og líftrygging þessara önuglyndu og værugjörnu rándýra í valdsætunum en einmitt trú almennings og ótti á því sem hann skilur ekkert í og honum hefur verið kent að óttast og elska. Það er átórítetstrúin, sú hugsunarlausa, sem alt eitrar, hvar sem á er litið; hún er vagið í augunum, fóstra guðs og konunga. Hún verður að fara og dýrðlingur hennar, almáttugur guð.

Hún verður að fara. Þetta er kjarninn í jafnaðarstefnu Þorsteins, lífsstefnu hans, andúðin á hinu fjarlæga átoríteti sem vekur ótta og þýlyndi með mönnum og lætur þá hegða sér af vesalmennsku gagnvart náunga sínum.  Hann hefur verið rifinn burt úr náttúrulegu umhverfi sínu í Fljótshlíðinni og því fylgir ævilangur tregi – en hann er líka frjáls undan hugmyndalegu oki sveitalífsins.

Þorsteinn stóð föstum fótum í þeirri ríku hefð sem hér hafði orðið til í ljóðagerð, hvað varðaði alla aðferð og vald á skáldskap, og sótti þangað allt sem hann taldi sig þurfa á að halda, en í hugmyndalegum efnum var hann kominn á allt annan stað en fyrirrennarar hans í hópi skálda, og jafnvel samtímamenn. Þetta var tími sjálfstæðisstjórnmálanna en við sjóndeildarhringinn biðu ný úrlausnarefni og ný álitamál sem kröfðu skáldin um afstöðu: hér á landi var með aukinni þéttbýlismyndun að verða til stétt daglaunafólks og auðmenn áttu eftir að skjóta upp kollinum – tekist var á um skiptingu verðmæta sem ýmist urðu ekki til í stöðnuðu bændasamfélagi eða öllum þótti sjálfsagt og eðlilegt að skiptust á milli innlendra stórbænda og erlendra kaupmanna.
Þegar Þorsteinn er kominn til Kaupmannahafnar er hann orðinn sósíalisti og það sem jafnvel var enn hróplegra í augum margra: Hann er yfirlýstur guðleysingi. Hann er á móti valdinu, snýst gegn öllu átoríteti sem viðheldur ranglátri skipan. Allt byrjaði þetta með Rask-hneysklinu. Árið 1887 var haldið samsæti til minningar um 100 ára afmæli Rasmusar Kristjáns Rask og eins og alltaf þótti við hæfi þegar Íslendingar komu saman var hóað í skáldið til að berja saman nokkur erindi til að syngja saman. Og talað við stud. jur. Þorstein Erlingsson sem tók því af ljúfmennsku að yrkja um Rask. Það gerði hann svo að um munaði og eftir var tekið. Þorsteinn hyllir í fyrsta erindinu Rask maklega fyrir að koma þegar Fróni reið allra mest á, og segir að þaðan hafi Íslendingar fengið fögnuð „sem fæst hefur komið af góðu“.

Svona hljóðaði annað erindið:

Því fátt er frá Dönum sem gæfan oss gaf,
og glögt er það enn hvað þeir vilja.
Það blóð sem þeir þjóð vorri út sugu af,
það orkar ei tíðin að hylja:
svo tókst þeim að meiða’ hana meðan hún svaf
og mjög vel að hnupla og dylja;
og greiðlega rit vor þeir gintu um haf –
það geingur alt lakar að skilja. (þ.e.a.s, þeir, Danirnir, botna ekkert í þeim íslensku handritum sem þeir sölsuðu undir sig)

Þetta var þýtt á dönsku og sent í dönsku blöðin af Íslendingi sem vildi klekkja á Finni Jónssyni formanni Íslendingafélagsins og fá hann rekinn frá háskólanum til að komast þar sjálfur að. Sjálfur hafði Finnur reyndar fengið Þorstein til að milda ögn kveðskapinn, breyta til dæmis línunni: „þeir reyndu að myrða hana meðan hún svaf“ í „svo tókst þeim að meiða hana meðan hún svaf“. Og úr varð þetta hneyskli sem átti sinn þátt í því að gera Þorstein Erlingsson að uppreisnarmanni gegn gjörvallri skipan þjóðfélagsins, ekki bara Danahatara.

Fleira kom auðvitað til. Á Kaupmannahafnarárum sínum var Þorsteinn Erlingsson félagi í danska Sósíaldemókrataflokknum. Til er frásögn eftir Jón frá Sleðbrjót sem Bjarni Benediktsson frá Hofteigi tekur upp í bók sinni um Þorstein, af tildrögum þess að Þorsteinn orti kvæði sitt Örbirgð og auður, beiskt háðskvæði um þá hugmynd að sumum safnist auður vegna þess að guð hafi sérstaka velþóknun á þeim, en hinir sem líði nauð njóti ekki náðar drottins.

Jón hefur eftir Þorsteini:

Það var einu sinni í Kaupmannahöfn á jólanóttina að ég var á gangi í auðmannagötunni, þar sem skrauthallir auðkýfinganna standa hver við aðra. Ljósadýrðina og ilminn af réttunum lagði út á götuna. Ég var bæði kaldur og svangur og gat úr hvorugu bætt. Ég veit þú skilur hvaða hugsun þetta vakti hjá mér; og þá skapaðist þetta kvæði, þó það ef til vill hafi ekki allt fallið þá í stuðla. Skoðun mín um þetta efni var reyndar rótföst áður. En líklega hefði ég ekki sett hana í ljóð með svona mikilli beiskju, hefði þetta atriði ekki komið fyrir.

Þegar Þyrnar komu út í fyrsta sinn árið 1897 vöktu árásir Þorsteins á kirkju og kristna trú mesta athygli, enda ræðst hann þar að rótum þeirrar hugmyndafræði sem gegnsýrði allt andlegt líf á Íslandi um aldir. Hér á landi ríkti trúræði, teókratí, um aldir, þar sem afskipti kirkju og presta af daglegu lífi fólks voru veruleg, almenningur lærði að lesa á trúarlegt lesefni, lestur á postillum í heyranda hljóði var reglubundinn, fyrir utan messur, fólk signdi sig og fór með tilskilin morgunvers þegar það fór á fætur, þegar það steig út, þegar það gekk til verka, þegar það settist að borðum og þegar það fór að sofa. Traust á guði, ótti við refsingar hans og von um náð hans, stjórnaði gerðum fólks og líðan og menn höfðu nafn hans á vörum í tíma og ótíma. Þessi alltumlykjandi hugmyndafræði  var vissulega á hverfanda hveli þegar leið á 19. öldina með aukinni menntun og stækkandi sjónarhól og einkum voru það ungir karlmenn sem komust undir áhrif frá fyrirlestrum og kenningum Georgs Brandesar, og tóku að tileinka sér guðleysi, svo að jafnvel jaðraði við tísku. Sumir þeirra enduðu sem prestar, sumir aðhylltust nýju guðfræðina þar sem snúið var baki við gömlu bókstafstrúnni, sumir urðu spíritistar – Þorsteinn varð sósíalisti.

Fyrirlestrar Brandesar voru haldnir það sögufræga ár 1871, ár Parísarkommúnunnar og líka það ár sem danski Sósíaldemókrataflokkurinn var stofnaður, og smám saman fóru þessar hugmyndir að síast alla leið til íslenskra stúdenta. Hjá mörgum stöðvaðist róttæknin við að lýsa spilltum og ágjörnum prestum í smásögum, svo að jafnvel má segja að hafi orðið að nokkurs konar bókmenntaminni, en í sumum tilvikum varð róttæknin sterkari. Þegar guð almáttugur riðaði til falls í einveldi sínu fylgdi ýmislegt fleira.

Það var aðeins einn ritdómari sem áttaði sig á þeim hugmyndalegu tíðindum sem orðið höfðu í íslenskum bókmenntum við útkomu Þyrna, og það var skáldbróðir Þorsteins, og andstæða í mörgu, Einar Benediktsson, sem skrifaði merkilegan dóm um bókina í blað sitt Dagskrá, þann 17. júní 1897. Einar segir að Þyrnar sé „vafalaust eitt hið jafnbesta kvæðasafn af lýriskum kvæðum er vjer eigum“. Hann segir um ljóð Þorsteins þegar hann kom fyrst fram, í skóla, að kvæði hans hafi verið

… ljett og liðug, samin mjög í stíl eldri skálda, er voru fremur háðir almannlegum tilfinningum, svo sem gleði, sorg, ást, hatri, – heldur en þessari ástríðu til þess að gagnrýna agnkvikindi og sóttkveikjur í mannlífinu – sem auðkennir hinn hlutheimska skóla.

Hér er Einar Benediktsson sem sé að lýsa andstæðum eldri rómantíkur þjóðskáldanna og svo aftur ríkjandi raunsæi, sem hann kennir við „hinn hlutheimska skóla“. Síðan ræðir Einar nokkuð formþróun Þorsteins og bendir meðal annars á það hvernig Þorstienn hefur náð að virkja hina íslensku stöku, „hin sljetta, beinyrta og smellna vísa sem laðar sig að tungunni eins og óbundið mál, er stuðlast og rímast af hendingu“. Einar vill þó ekki segja að formsnilli sé sé „helsta og fremsta ágæti hans“ og heldur áfram: Þorsteinn er sérstaklega og umfram aðra Íslendinga „skáld jafnaðarstefnunnar og skáld æskustöðvanna.“ Og talar í því sambandi um „hatrið til hinnar gildandi fjelagsskipunar, sem hossar skálkum og skelmum en lætur saklausa líða nauð“.

Það má einkennilegt heita að Einar Benediktsson skuli hafa verið nánast eini maðurinn á Íslandi undir aldamótin 1900 með móttökubúnað fyrir róttækar þjóðfélagshugmyndir Þorsteins Erlingssonar, enda standa þessir tveir menn í hugarheimi okkar fyrir andstæður, annar ákafur talsmaður auðvalds og stórfelldrar verksmiðjuvæðingar með erlendum auðhringum en hinn hugsjónamaður um jöfnuð og sósíalisma. Þeir ortu raunar báðir fræg kvæði um Dettifoss, Einar sá þar fyrir sér virkjun: „Ég þykist skynja hér sem djúpt í draum / við dagsbrún tímans nýja magnsins straum“ en Þorsteinn svaraði með kvæðinu Við fossinn þar sem hann hæðist að hugmyndum Einars og yrkir meðal annars spámannlegar línur svo óneitanlega hafa komið upp í hugann nýlega í fordæmalausum kjaradeilum við alþjóðlega álrisa. Skáldið ávarpar Dettifoss og talar um Einar og skoðanabræður hans:

Nei. Það er svo stopult, hvað þeim sýnist frítt.
Nú þykir þeim sælast að dreyma,
að þú værir asni sem uppí er hnýtt
og íslenskar þrælshendur teyma.
Og þeir eru farnir að leita sjer lags;
og líkast þú kröftunum eyðir
hjá hverjum sem ok er og tjara til taks
og tafarminst þrælsverðið greiðir.
Þeir halda’ ekki oss vinnist þá veglegri jörð
með vitrari mönnum og sælum;
nei: voldugir húsbændur, hundar á vörð
og hópur af mörkuðum þrælum.
En fái þeir selt þig og sett þig við kvörn,
þá sjest hverju’ er búið að týna,
og  hvar okkar misþyrmd og máttvana börn
fá malað í hlekkina sína.

Bjarni Benediktsson frá Hofteigi á í svolitlu basli í bók sinni um Þorstein frá 1958, að koma heim og saman sósíalisma Þorsteins og andúð á stóriðju, en sjálfur var Bjarni einn af þessum landlausu sósíalistum sem sneri baki við Sovétríkjunum eftir Ungó en fann sig ekki í Alþýðuflokki viðreisnaráranna. Oftrú á stóriðju einkenndi vinstri hreyfinguna næstum alla tuttugustu öldina, hvort sem þar voru kratar eða kommar á ferð, og þankagangur umhverfisverndar og náttúruverndar lætur varla á sér kræla fyrir en undir lok 20. aldar og er í rauninni varla orðinn almennur og ríkjandi enn, nú á 21. öldinni.

Í þessu sem öðru var Þorsteinn langt á undan sinni samtíð, en virðing hans fyrir náttúrunni og skilningur hans á verðmæti hennar í sjálfri sér var samofin öðru í grundvallarlífsviðhorfi hans sem snerist um ást á lífinu, virðingu fyrir mönnunum, óbeit á misskiptingu, kúgun og rangsleitni. Í rauninni lýsir hann hugmyndum sínum um viðskipti ágætlega í vísunum alkunnu og ástsælu um Snata og Óla sem ásælist látúnshálsgjörð hundsins og lofar að greiða með jólakökunni og hundurinn eftirlætur honum það en spyr um leið hvenær komi „kakan þín og jólin“;  þetta litla og létta gamankvæði endar á áminningu um að manni beri að standa við skuldbindingar sínar. Í hugarheimi Þorsteins eru engir herrar og engir þrælar, engir kóngar og engir þegnar, engir guðir, ekkert vald annað en það sem hlýst af gagnkvæmri virðingu og gagnkvæmum skuldbindingum, kærleika, réttlæti og fegurð.

——-

„Þá skal ég sýngja saunginn minn / og sitja hjá þjer.“ Hann bauð fram krafta sína. Hann kom heim, gerðist ritstjóri á Seyðisfirði og á Bíldudal á vegum auðugra manna sem skemmtu sér við að gefa út blöð, skrifaði nokkrar greinar þar sem hann boðar hugmyndir sínar við litlar undirtektir, flytur svo til Reykjavíkur og verður virkur þátttakandi í mannlífinu þar, berst til að mynda gegn Uppkastinu en tekur þátt í svokölluðum Bræðingi með hálfum huga. Kannski fann hann sig ekki alveg í stjórnarskrárþvarginu og sjálfstæðisstjórnmálunum sem löngum hafa átt hug og hjörtu íslenskra vinstri manna. Sunnudaginn milli jóla og nýjárs, árið 1912 flutti hann ræðu í Verkamannafélaginu Dagsbrún, sem þá var sex ára gamalt og þar má sjá að sjóndeildarhringur hans er annar og víðari en margra félaga hans, en ræðan var prentuð í tímaritinu Rétti, öðru hefti 1915, sem ritstýrt var af Þórólfi Sigurðssyni. Þorsteinn talar nokkuð um baráttu jafnaðarmanna í norðurálfu og segir um árangur þeirra:

Þeir vita það vel sjálfir jafnaðarmennirnir – daglaunamenn, iðnaðarmenn og sjómenn – að þeir eiga tvö sverð og bíta hvortteggju vel. Þeir eru svo mentaðir og svo vel að sér, að fjöldi hefir bundist föstum samtökum í löndunum um að standa saman eins og bræður til verndar hag sínum, hvaðan sem háska er von. Og þeir hafa jafnvel tengt bönd milli ríkjanna, til þess að koma í veg fyrir blóðugar styrjaldir, sem sprotnar eru af metnaðarhug stjórnmálamanna og herstjóra, og taumlausri fjármuna- og valdagræðgi hinna ráðandi stétta. Þær troða almúgann undir fótum, og banna þeim rúm við borð náttúrunnar – jörðina.
Félagsskapur og samvinna eru því fyrstu aðalvopn almúgamanna gegn þessum aðförum og órétti.  /…/  Jafnaðarmenn eiga ennfremur annað vopn, sem þeir hafa beitt lengi og kunna vel með að fara, en það er kosningaréttur þeirra. Hann er dýrasta eignin, það vita þeir vel, enda meta þeir hann bestan í eigu sinni, næstan lífinu. /…/ Með þessu vopni hafa þeir unnið margan frægan sigur og konungar og keisarar óttast nú ekkert annað meira en að þeir vinni undan sér löndin og þjóðirnar. aukist og fjárhagur þó fremur lagast en hitt.
/…/
Þótt við værum nú ekki jafnokar þessara manna að ýmsu leyti, þá stöndum við á margan hátt þeim mun betur að vígi en þeir, að við alþýðumenn – verkamenn, iðnaðarmenn og sjómenn – ættum að vera að öllu einráðir í bæjarstjórnum öllum og víðast í sveitastjórnum. Langsterkasti flokkurinn í þinginu, og einvaldir þar að öllu leyti, ef við hefðum hagað okkur eitthvað svipað og þeir. Landstjórn og flokkaforingjar kæmi þar engu fram, nema að fá til þess samþykki fulltrúa alþýðunnar. Og það sem alþýðuflokkurinn væri búinn að ræða, undirbúa og samþykkja til þess að láta fulltrúana flytja – það hefði alt framgang og flest viðstöðulaust. Þeir mundu læra af reynslunni, verða vo víðsýnir að hafa hag alls landsins engu síður fyrir augum en sinn eigin. Og þjóðin í heild sinni (öll alþýðan) mundi vænta þaðan hygginda og réttlætis. Líta vonglöð og örugg til framtíðarinnar með alþýðufulltrúana í fararbroddi – og væntanlega síðar með stjórnartauma í höndum.
En þessu er nú ekki hér að heilsa; því er nú ver og miður.
Í stjórnmálum og landsmálum hefir alþýðu – verkamanna, iðnaðar- og sjómanna – lítið gætt, og jafnvel í bæjarmálum líka. Ég man ekki eftir neinni hugsjón, sem hún hafi barist fyrir eða styrkt til sigurs, eða fylkt sjer um nokkurt málefni svo að þess hafi séð nokkurn stað. Ég hefi aftur á móti séð foringja stjórnmálaflokkanna tefla verkamönnum, sjómönnum, lausamönnum og smábændum fram eins og peðum. Ekki til að máta neinn ykkar óvin, heldur aðeins til að máta þann óvin, sem þeir voru að keppa við í þann svipinn og vildu fella, ekki ykkar vegna, heldur vegna sjálfra sín. Og svo tvístraðir hafi þið verið hér í höfuðstaðnum, að nálega enginn flokkur hefir tekið til ykkar, en látið ykkur elta sig sinn í hverja áttina …

Ræðu sinni lauk Þorsteinn á því að bjóða á ný fram fræðslu sína og reynslu af því að starfa með jafnaðarmönnum í Kaupmannahöfn, en því tilboði var dauflega tekið sem fyrr. Hann lifði ekki að sjá draum sinn rætast um að stofnaður yrði flokkur alþýðunnar; hann lést árið 1914 tveimur árum áður en Alþýðuflokkurinn var  stofnaður og hrinti í framkvæmd mörgu af því sem Þorsteinn nefndi sem verkefni dagsins, ekki síst á sviði tryggingamála.

——-

Og nú, árið 2016, eru íslenskir jafnaðarmenn tvístraðir sem aldrei fyrr.

En ef við nú reyndum að brjótast það beint,
þó brekkurnar verði þar hærri?
Vort ferðalag geingur svo grátlega seint,
og gaufið og krókana höfum við reynt
og framtíðarlandið er fjærri.
/…/
Þú töfraðir hetjurnar, ókomna öld,
og ennþá er svipur þinn fagur,
er hver maður þorir að þekkja sinn skjöld
og þarf ekki að krjúpa við gull eða völd.
Ó, það verður dýrlegur dagur. (Brautin)

Guðmundur Andri Thorsson

(Erindi flutt í Iðnó í mars 2016 í tilefni af hundrað ára afmæli Alþýðuflokksins.)

——-

(1) Eftir spjallið minnti Ásdís Kvaran mig á línur úr Jörundarkvæði Þorsteins þar sem fyrrum heitkona skáldsins Jarðþrúður Jónsdóttir virðist fá kalda kveðju, en hún giftist um síðir Hannesi Þorsteinssyni eftir að hafa setið árum saman í festum sem heitmey Þorsteins meðan hann var úti í Kaupmannahöfn: „Jeg þekti samt einn er við altarið stóð / hjá óspiltri fertugri mey.“ Frá þessum ráðahag segir í bók Þorsteins Thorarensen, Eldur í æðum, og í nýrri skáldsögu sinni, Þegar Gestur fór, sviðsetur Helgi Ingólfsson sennilega mynd af því hvernig Þorsteinn sleit þessari trúlofun.