Óviðjafnanleg ævisaga, sönn og heiðarleg, hlaðin hlýju og mannviti

Ritdómur – Svavar Gestsson

Eitt á ég samt: Endurminningar

Árni Bergmann

[Mál og menning, 2015)

Bókin er hlaðin hlýju og mannviti, svona bók ættu allir að reyna að skrifa um sjálfa sig, en það geta fáir. Ekki aðrir en þeir sem hafa glímt við manninn, sjálfan sig og Guð í sextíu ár og hafa áður skrifað þúsund greinar og hundrað bækur. Þarna er hann Árni Bergmann og sá sem hefur fylgt honum í 50 ár þekkir þennan mann, myndin á kápunni – hver tók hana? – allt þetta er þessi sami Árni og segir gjarnan sjáðu til þegar honum finnst viðmælandinn fara offari eða vera með vitleysur. Viðmælandinn heldur jafnan virðingu sinni þó hann viti ekki neitt. Kaflarnir í bókinni um Ömmu Sonju, Laxnes og Líban eru meistaraverk, kaflinn Í faðmlögum er varla af þessum heimi, svo fallega skrifaður og skilar öllu sem þar þarf að vera; þar er hvergi of og hvergi van. Lýsingar á einstaklingum eru sumar svo dýrmætar að þær þarf að lesa tvisvar, eins og um Elías Mar. Árni talar fallega um samferðamenn sína, hann er ekki reiður og hvergi bitur; tilvera hans er í jafnvægi.

Árni er aðeins eldri en ég og var svo heppinn að lenda í bókmenntum og þar af leiðandi í listum en ekki bara í pólitík eins og sumir. Hann náði að kynnast fólki eins og Þórbergi og Halldóri, Kristni E. Andréssyni, Þórði Sigtryggssyni. Oft hef ég gagnrýnt foreldra mína fyrir að hafa látið mig fæðast svona seint; ég hefði viljað fæðast miklu fyrr, en þá væri ég sennilega dauður. En Árni lifði öll þessi tíðindi, stofnun lýðveldis, hann kynntist Sovétríkjunum innan frá, baráttu Gyðinga og varð hluti af þeirra menningarheimi og kemst heill í gegnum þetta allt og skilar því í fallegri bók og eignaðist samfylgd Lenu. Ef það væri heimsmeistarakeppni í gæfu þá væri Árni þar á verðlaunapalli þó hann hafi oft rekist á veggi eins og flestir aðrir. Þegar vandi steðjar að skilar Árni því með fallegum myndugleik eins og þættinum um dauða Lenu og aðdragandann, þar verður Lena sú hetja sem hún var, þegar hún segir úti á svölum nærri dáin: „Mikið er ég fegin því að ég skuli vera veik en ekki þið“ (bls.388).

Eitt á ég samt – endurminningar er falleg bók, vel út gefin og vel skrifuð. Guðmundur Þorsteinsson er umbrotsstjórinn; bókin er vel gerð frá hans hendi, textinn allur á 14,5 punkta fæti og þægilegur fyrir augað. Kápan falleg en hver tók myndina af Árna svona ljómandi góða og líka Árna, hann er að segja „Sjáðu nú til“ sem hann sagði oft þegar við töluðum saman og ég sat fyrir framan hann á dívaninum vonda inni á skrifstofunni hans á Skólavörðustíg 19 en aðallega í Síðumúla 6. Emilía Ragnarsdóttir hannaði kápuna. Bókin er um 420 síður.

Árni Bergmann var svo heppinn að fá að vera í friði á Þjóðviljanum í 30 ár. Þegar ég átti að verða ráðherra fyrst 1978 þá vildi ég það ekki. Neitaði og var farinn af stað upp á Þjóðvilja aftur eftir langt hlé á skrifum þar vegna stjórnarmyndunarviðræðna um sumarið. En svo var bankað í bakið á mér; það var Lúðvík og þar með var mín braut mörkuð eftir tímann á blaðinu. Árni kom á blaðið upp úr 1960 og skrifaði um menningarmál og alþjóðamál en hann lenti líka í öllu hinu. Einn veturinn var hafís við land meiri en lengi áður og síðar; Árni tók að sér að skrifa um hafísinn. Svavar tekur þingið, Árni hafísinn sagði Ívar ritstjóri og þá fór sem fór; við of duglegir báðir og fylltum blaðið af þingi og hafís.

Úr svartasta stað á landinu

Út um alla bók eru stórfróðleg atriði og minnispunktar; það væri hægt að gefa út heilt kver með speki upp úr þessari bók hans Árna. Hann ólst upp í Keflavík sem okkur finnst mörgum ótrúlegt, það er að Keflavík hafi fóstrað svona mannvit. Það fannst Sveini Björnssyni forseta Íslands líka sem kallaði Keflavík „svartasta staðinn á landinu“ (bls. 26). Yfir Keflavík hvílir skuggi hersetunnar í hausnum á okkur flestum; sjá um það líka bækur Jóns Kalmans og Úlfars Þormóðssonar. Árni er þægur drengur að eigin sögn og við trúum því og hann er kominn 12 ára í héraðsskólann í Reykholti þar sem aldurslágmarkið var eiginlega 15 ár (bls. 38). Barnið les og les og rís upp frelsaður maður: „Og upp rís nýfrelsaður maður í skáldskap og byltingarvilja og ætlar að snúa flestum á sitt band sem fyrst.“(bls. 51). Þetta er eitthvað sem sumir sem ég þekki kannast við. Og svo lýsingin á sósíalismanum: „sósíalisminn þýðir að við vinnum fyrir okkur sjálf.“ „Vinstraframhald“ af Bjarti í Sumarhúsum; maðurinn vill vera sjálfs sín herra. „Og mér fannst þetta einmitt skipta mestu; að menn ynnu hjá sínu eigin samfélagi ef svo mætti segja: Kapítalistinn er óþarfur.“(bls.57). Það er einmitt lóðið; þangað viljum við fara.

Árni fór svo eftir stúdentspróf á Laugarvatni til Moskvu til náms með Arnóri Hannibalssyni. Þeir voru fyrstu stúdentarnir frá kapítalista-heiminum sem þangað fóru og það var örugglega horft á þá eins og naut horfir á nývirki. Þar kynntist Árni ekki einvörðungu Sovétkerfinu heldur fundust þau Lena og hún tengdi hann Gyðingasamfélaginu. Það held ég að hafi verið Árna mikil gæfa ekki aðeins persónuleg heldur líka pólitísk; hann skynjaði beint úr fjölskyldu hennar ofsóknareðli Stalínismans og Sovétstjórnarinnar. Árni fór að læra rússneskar bókmenntir, það var líka gott, en Arnór lenti í því að sitja á skólabekk til að læra sovétmarxismann og það fylgdi honum alla ævi, varð honum andstætt á alla lund. Það bíður þess enginn bætur að hafa verið í því í fjögur ár að læra sovétmarxisma; ég var í því í fjóra mánuði og flýði. Kaflinn um Líban er eins og ég sagði áðan einn af bestu köflum bókarinnar; í lok kaflans segir Árni: „Hitt er alltaf nauðsyn: að berjast fyrir skárri þjóðernishyggju en er almennt á boðstólum. Eða þá skárri kristindómi, skárra lýðræði, skárri sósíalisma.“ (bls. 90).

Næst er kaflinn um Lenu svo nákvæmur og gefandi, hlaðinn tilfinningum og næmi, ást. Þar er þetta erindi að lokum:

„Ég hugsa til þess

með gleði og með skelfingu

hve margt gat farið á annan veg:

að við hefðum farist á mis.“ (bls.105)

Hafa verið skrifaðar fallegri línur um ævifélaga sinn og ástvin?

Svo eftir Moskvu fór Árni á Þjóðviljann. Hann skrifar um samferðamennina þar. Þar er margt kunnuglegt. Ég kom á blaðið eftir að Magnús Torfi hætti, kynntist honum því ekki sem samstarfsmanni en talaði oft við hann mikið seinna um pólitík. Hann var ritari ríkisstjórnarinnar eftir að Björn Bjarnason var settur af þeim bekk að mínu frumkvæði. Við Magnús Torfi vorum sammála um allt; hann varaði mig sérstaklega við því að leggja lag mitt við Ólaf Ragnar Grímsson en honum hafði Magnús kynnst í Samtökum frjálslyndra og vinstri manna. Ég tók ekki mark á þeim aðvörunarorðum. Magnús Torfi var formaður Alþýðubandalagsins í Reykjavík 1966-1967, ég var þar kontóristi. Aldrei fann ég til reiði í hans garð þegar hann bauð sig fram á lista SFV 1971, gott fannst mér að sjá hann samferða okkar mönnum að verja vinstri stjórnina vorið 1974. Magnús Torfi var Þjóðviljamaður og ég er ánægður með skrif Árna um þennan kollega okkar.

Hann skrifar um sovéttrúna; hana hafði ég aldrei, en finnst af bókinni, að hún hafi verið erfið mörgum. Hann skrifar um Jóhannes úr Kötlum og Kristin E. Andrésson, Einar og Brynjólf. Lúðvík. Hann segir frá því þegar Lúðvík neitaði að segja neitt um Afganistan í ársbyrjun 1980 en hann sagði samt margt. Það gerðist til dæmis á flokksráðsfundi Alþýðubandalagsins í febrúar 1980 að Lúðvík hellti sér yfir okkur og skammaðist eins og hann hafði hugmyndaflug til og við skrifuðum niður tveir sem næst honum sátum. Ég á ekki lengur þá punkta en kannski sá sem er á Bessastöðum, en það var ferlegur lestur.

Baba Sonja tengdamamma flýði eiginlega til Íslands; Gyðingum var ekki vært í Sovétríkjunum. Það er ljót saga. En þegar hún kom til Íslands varð heimili þeirra Lenu sannarlega tveggja heima ef ekki þriggja, Gyðingar, Íslendingar, Rússar. Papa ne platil taxi er fyndin saga og í allri bókinni eru af og til notalegar sögur sem heita „lun“ á dönsku.

Það var ekki einfalt að skrifa um bækur á kalda stríðstímanum en Árni komst betur frá því en flestir aðrir menn. Hann segir frá því þegar það var fellt í þingnefnd að Thor fengi heiðursverðlaun listamanna svona: „Það kom oft til tals að Thor fengi heiðursverðlaun listamanna… Árið 1991 er enn verið að greiða atkvæði í þingnefnd um þessi mál, þá fá Sigfús Halldórsson tónskáld og fleiri mun fleiri atkvæði en Thor.“ (bls. 270). Veruleikinn var svona: Menntamálaráðherrann, ég, vildi að Atli Heimir Sveinsson og Thor Vilhjálmsson, færu á heiðurslaunaskrá. Formaður menntamálanefndar Ragnar Arnalds líka. Málið var tekið fyrir í menntamálanefnd. Þar gerðu þingmenn úr stjórnarliðinu, það er Alþýðuflokknum, bandalag við Sjálfstæðisflokkinn um að fella tillöguna um Atla og Thor. Þeir voru teknir í gegn fyrir þetta svo vægt sé til orða tekið. Þeir skömmuðust sín og 1992 voru þeir félagar teknir inn á listann en þá var komin íhaldsstjórn með Alþýðuflokknum. Svona voru menn oft smáir í kalda stríðinu og endalokum þess.

Árni segir frá ritstjóraárum sínum á Þjóðvilja og minnir á þann fjölda fólks sem kom að menningarskrifum allt frá árum okkar Kjartans. Það var glæsilegur hópur (bls. 276). Þannig varð Þjóðviljinn menningarmálgagn enda vorum við allir menningartrúar eins og Árni lýsir því réttilega í bók sinni. Hann fer yfir ritstjóraátökin og segir færra um þau en efni standa til; kannski veit hann ekki mikið meira því hans snilld fólst meðal annars í því að blanda sér ekki í átökin í smáatriðum. Hann var bindiefni eins og hann segir sjálfur. Einu sinni þegar hann kom að utan eftir stutta dvöl voru meðritstjórar hans báðir, Silja og Mörður, hættir á blaðinu vegna innanflokksátaka; ég var rekin segir Silja reyndar. En þá tók Árni við öllu saman og gerði allt á blaðinu sem þurfti, menning, leiðarar, fréttir, mannahald.

Svo hallar undan fæti. „Hvað varð eftir af æskulýðsbyltingunni sem byrjaði 1968? Ekki mikið.“ (bls. 300). Þarna erum við Árni ekki sammála. Byltingin sem byrjaði 1968 skildi margt gott eftir sig, meðal annars vinstri stjórnina sem varð til 1971. Hún varð til vegna kosningasigurs Alþýðubandalagsins sem Jón Baldvin ætlaði að drepa með gamaldags kaldastríðsatlögu sem mistókst. Það var ekki hægt að mynda viðreisnarstjórn með hannibalistum eins og þeir feðgar hefðu helst viljað. Vinstri stjórnin varð til. Og svo hafði þessi sama bylting mikil áhrif áfram meðal annars á Þjóðviljann og svo kosningasigurinn mikla 1978; en ég ætla ekki að pexa hér við hann Árna um það.

Ólafur Ragnar hótar að hringja í Landsbankann

Árni var á Þjóðviljanum allt til loka, í 30 ár. Það var mikil heppni fyrir Þjóðviljann. Árni var nefnilega hrygglengjan í skrifum í blaðið: Menning og ítarlegar fréttir og skýringar um alþjóðamál. Við hinir ritstjórarnir voru ævinlega með hugann einhvers staðar annars staðar og svo tók flokkurinn upp á því að bjóða okkur fram. Og svo það sem verra var: Átakakenningin varð til þess að ganga af blaðinu dauðu. Frá því segir Árni eina litla sögu sem segir þó allt sem segja þarf: „ Eitt atvik er mér minnisstætt. Haustið 1988 stóð til að ég færi í ferðalag en frétti áður að upp úr hefði soðið í stjórn Útgáfufélags Þjóðviljans út af því hvaða ritstjórar skyldu fara eða vera. Ég ákvað að reyna að tala við Svavar og Ólaf um að þeir hefðu hemil á sínum mönnum til að vandi blaðsins magnaðist ekki enn. Ég náði í Ólaf Ragnar á kvöldfundi á hóteli og hann hafði ekki heyrt síðustu fréttir. Viðbrögð hans voru þessi: „Svo þeir í stjórn Útgáfufélagsins ætla að hafa þetta svona. Vita þeir ekki að ég þarf ekki annað en að tala við Landsbankann og þá er þetta búið?“ Mér brá stórlega. Ólafur gaf til kynna að hann munaði ekki um að stöðva lánafyrirgreiðslur til Þjóðviljans og þar með stúta blaðinu ef meirihluti stjórnar Útgáfufélagsins makkaði ekki rétt.“ (bls. 306-307). Ólafur Ragnar var þarna nýorðinn fjármálaráðherra og hafði gaman af því að beita VALDI sínu við þá sem hittu hann að máli; nú átti að láta okkur hin í Alþýðubandalaginu finna fyrir því og jafnvel að loka blaðinu. Um þetta eru mörg dæmi en það að Árni segir frá einu í bók sinni sýnir að Ólafur Ragnar Grímsson var sjálfur stór hluti af því vandamáli sem að lokum gerði út af við Þjóðviljann.

Þegar Árni var ritstjóri Þjóðviljans komst hann i kynni við bandarísku sendiherrahjónin Marshall og Pamelu Brement og það hefur oft verið líflegt í kringum þau hjón. Þau höfðu mikil áhrif á það, segir Árni, hvernig bandaríska utanríkisráðuneytið flokkaði Alþýðubandalagið. Þangað til var það flokkað sem kommúnistaflokkur „til ársins 1978, eða jafnlengi og Lúðvík Jósepsson var formaður hans.“ (bls.347). Þetta er ekki rétt; Lúðvík lét af formennsku 1980 og ég tók við. Sem betur fer er ein villa í þessari þykku bók.

Skemmtileg er frásögnin af samskiptum þeirra Matthíasar Johannessens. Mikið lifandis ósköp getur hann Matthías verið skemmtilegur og örlátur í viðkynningu og alltaf jafnmerkilegt að hann skuli hafa skrifað annan eins ruddaskap um okkur og hann gerði stundum í kalda stríðinu, nema hvað: Árni hefur eftir honum þessa setningu frá ágúst 1998: „Ég fer nú að hætta á Morgunblaðinu en kannski koma svo þessir kvótagreifar og sölsa blaðið mitt undir sig og sinn málflutning.“(bls 352). Þetta sá Matthías fyrir og var eins og þegar kaupmennirnir sölsuðu undir sig blaðið forðum og Vilhjálmur Finsen grét.

Gaman er að lesa kaflann um glímuna við Guð og vísa Flosa alltaf jafngleðileg:

„Á Mogganum er mikið puð

menn þar ekki trúa á guð

En eitt er víst og það er það

að Þjóðviljinn er kristið blað“ (bls.370)

Eina bók enn, takk

Mér fannst alltaf að kristindómshugleiðingar Árna væru til bóta fyrir Þjóðviljann. Undir lok bókarinnar segir hann líka: „Eins og fram kemur í þessum endurminningum finnst mér að í sjálfum mér komi saman fjórir þættir sem mestu ráða um það hver ég varð. Einn verður rakinn til kristindóms, annar til jafnaðarstefnu, þriðji til íslenskrar þjóðernishyggju, sá fjórð er svo tengdur bókmenntatrúnni, listinni að lesa sér til gagns. Hvernig geta þeir styrkt hver annan? Af kristnum viðhorfum og sósíalískum má þjóðernishyggjan læra að forðast þjóðrembu, sýna ekki öðrum fyrirlitningu og ofríki. Af siðaðri þjóðernishyggju, má sósíalistinn læra að allsherjarformúlur um lausn á vanda mannkyns eru ekki til…“ (bls.377). Það er gagnlegt fyrir lesandann að Árni dragi þetta svona saman undir lok bókarinnar. En hann er þá ekki búinn; hann á þá eftir að skrifa eina bók enn enda ungur maðurinn, það er um þjóðernishyggju. Hún hefur birst í hryllilegum myndum í Þýskalandi og Rússlandi Pútíns og Stalíns. Værum við Árni þjóðernissinnar í Rússlandi eða Þýskalandi fyrri áratuga; ég held ekki. Ég hlakka til að lesa þá bók eftir hann Árna Bergmann. Öðru máli gegnir um Ísland þar sem virðing fyrir þjóðlegum forsendum lífsins á þessu skeri er undirstaða tilverunnar; annars værum við ekki hér heldur í Danmörku eða jafnvel á verri stöðum sem eru margir til.

Þessi bók hans Árna er einhver besta íslensk ævisaga sem ég hef lesið. Hún er svo fallega skrifuð, textinn ljúfur, orðin skila sér fyrirhafnarlaust á rétta staði. Sagan er sönn og hún er heiðarleg. En hittir samt beint í mark, skilar því sem hún á greinilega að skila. Þetta er persónusaga og pólitísk saga, saga vinstri hreyfingar og vinstri viðhorfa. Þeir sem vilja kynnast þeirri sögu verða að lesa þessa bók; hún er hornsteinn. Hún endar á því að Árni tekur undir með Tagore: „…allt sem ég sá var óviðjafnanlegt.“ (bls. 399). Þannig er nefnilega þessi bók, Eitt á ég samt. Lokakaflinn um vináttu þeirra Steinunnar er ein perlan til.

Nú hafa tveir ritstjórar Þjóðviljans skrifað sjálfsævisögur. Hvað með Kjartan?

Svavar Gestsson