Mistur gleymskunnar: Bragi rifjar upp árganginn af Fjölni sem Jónas áritaði. Og sitthvað fleira

Eftir Braga Kristjónsson

Það er skondið með gleymskuna. Allt gleymist á yfirborðinu, en undirniðri krauma minningar og orðstír manna og kvenna. Tökum Sigurð Nordal prófessor og skáld. Það eru eitthvað um 40 ár síðan hann lézt, orðinn nokkuð aldraður.

Hefur stundum dottið í hug spurningin: Hver voru áhrifamestu andans menn og konur á öldinni síðustu, þ.e. með tilliti til menningar? Og ekki dettur mér í hug, að aðrir séu sammála því mati: Sigurður Nordal, Halldór K. Laxness og Jónas Jónsson frá Hriflu.

Það er svo efni í heila bók að gera grein fyrir ævisögum Íslendinga, m.a. ævisögum stjórnmálamanna, sem allflestar eru ómerkilegir egótripparaþættir um eigin ágæti, en taka lítt tillit til stærri yfirsýnar eins og (þau) stjórnmálamennirnir ættu að tileinka sér.

Eg átti því láni að fagna að kynnast Sigurði Nordal, óharðnaður skólasveinn, því eg heimsótti hann ungur á heimili hans á Baldursgötuna að fá áritanir á bækur hans, sem eg dáði mjög. Mér þótti það einkar merkilegt og óvænt, þegar hann tók elskulega oghlýlega á móti svona ungum kjána og þau hjón reyndar bæði. M.a.s. bauð hann mér konjak og gaf sér tíma til að spjalla góða stund. Hann varð ungur einn allra merkasti fræði og vísindamaður á sviði norrænna og íslenzkra fræða með glæstan feril í skólum, Kaupmannahöfn, Oxford og Reykjavík. Hann hóf ungur skáldferil með bók sinni Fornar ástin, síðar skrifaði hann leikrit, Uppstigning, og kvæðakver samdi hann og gaf út í örfáum eintökum, Skottið af skugganum.

En þekktastur er hann sannlega fyrir vísindastörf sín, þótt kenningar hans um Íslendingasögur séu nú fallnar í mistur þagnar og gleymsku.

En menningarleg áhrif hans eru svo gríðarleg að eg efa að annar Íslendingur hafi haft meiri áhrif á samtíð sína, ef Halldór Laxness er undanskilinn.

Þessu kynntist eg vel, þegar ættingjar Sigurðar óskuðu þess við mig að eg skyldi meta til verðs bókasafn hans, mikið og innihaldsríkt.

Það var alllöngu eftir fráfall Nordals, sem Jóhannes sonur hans f.h. þeirra bræðra, Jóns tónskálds, óskaði þess að eg færi yfir bókasafn og færði það til verðs.

Bókasafnið var á heimili þeirra hjóna að Baldursgötu 33 í Reykjavík. Það var í þremur stórum herbergum, alls voru þetta rétt innan við 10 þúsund bindi, auk geypilegs magns af smáprenti, margt af því mjög fágætt og merkilegt.

Það gefur að skilja að bókasafnið var einstakt meðal bókasafna: Það, sem eg hnaut sérstaklega um, var hinn geypilegi fjöldi áritaðra bóka frá íslenzkum skáldum og höfundum. Það og innihald þessara áritana sýndi, hve gríðarlega mikil áhrif Nordal hafði á þessa andans menn samtíðar hans.

En ef nefna ætti eitt eintak, sem var einstakt í sinni röð, hefur það sennilega verið áritaða eintakið af 1. árgangi af Fjölni, sem áritað var af Jónasi Hallgrímssyni frá hinum norska prófessor Keyser, var hann ekki í Bessastaðaskóla með Jónasi? – minnir það.Um þetta eintak er skondin saga: Sigurður Nordal var sendiherra í Danmörku á 6. áratug síðustu aldar. Barst honum bókaskrá frá fornbókaverzlun Hermanns Lynge, þar sem til sölu voru 1. og 2. árgangur Fjölnis, áritaðir af Jónasi.Nordal haskaði sér á vettvang, en í búðardyrum hitti hann próf. Jón Helgason, sem var þar kominn í sömu erindum. Sumir vita, að fjölskyldutengsl voru með þeim kollegum: Kona Jóns Nordals, sonar Sigurðar, var dóttir Jóns. Auk þess höfðu þeir verið þjáningabræður í fræðunum um áratuga skeið.

Það varð úr millum þeirra, að Nordal skyldi hreppa 1. árganginn, en Jón 2. árganginn.

Það er svo einn skondinn anginn til, að þegar dánarbú Jóns Helgasonar var selt til þessarar sömu verzlunar áratugum seinna var eg þar á ferð af tilviljun og þá var kominn til sölu 2. árgangurinn af Fjölni og keypti eg hann og færði til Íslands.

Í þessu búi var líka fjölskyldualbúm Jóns með fjölda mynda af vinum hans, m.a. Halldóri Laxness og ótal öðrum. Náði eg því líka, en kaupmaðurinn hafði lagt það til hliðar og ætlaði af kasta því, en sem betur fer varð komið í veg fyrir það og kom eg því til fjölskyldu Jóns hér.

Kannski eru ekki allir með það á hreinu, að Jónas Hallgrímsson gaf út öngva bók um sína stuttu daga: Hann gaf út þýðingar: Á Sundreglum prófessors Nachtegalls, Stjörnufræði Úrsíns, Mynstershugleiðingum sem hann íslenzkaði með Þorgeiri Guðmundssyni vini hans. Og svo voru kvæði hans, sem voru prentuð í smáprenti. Eitt eintak hef eg á 60 árum séð af Sundreglunum, sem var áritað til franska landkönnuðarins Gaimard. Ekki átti Nordal það verk.

En semsagt eg hef matsstarfið. Enginn íbúi var í húsi Nordals þetta tímabil. Yfir stóð „endurhönnun“ hússins. Fékk eg því lykla að húsinu og bókaherbergunum og kom þar og sat þarna í eina þrjá mánuði hvert kvöld og fór nákvæmlega yfir bækurnar og mat hverja einustu bók. Það fylgir mikil gleði svona starfi að handleika hluta af lífsstarfi slíks andans manns sem Nordal var. Það er menntandi aldarspegill. Það kom fyrir að Jóhannes sonur hans kæmi við og liti á „matsmanninn“ og spjallaði. Ekki var hrokinn hjá honum, þótt hann hafi verið sá maður íslenzkur, sem næst hefur komizt því að vera „menntaður einvaldur“ á landi hér.

Það kom fyrir, þegar eg hafði lengi setið við störfin, að þreyta sækti að. Kom fyrir að mér rynni blundur í brjóst.

Eitt sinn hafði eg dottað: Dreymdi þá, að eg var staddur í miðherbergi bókasafnsins og aldraður maður sat þar á hornstól. Man ekki, hvort hann sagði eitthvað og hugsaði ekki meira um það þá.

Næst þegar Jóhannes kom í inspeksjón sagði eg honum drauminn. Hann kvað þetta vera nokkuð merkilegt, því þegar faðir Nordals, Jóhannes íshússtjóri, var orðinn gamall maður átti hann skjól hjá syni sínum og sat þá oftast á þessum stól. Mér þótti þetta líka merkilegt.

Sigurður Nordal var reyndar ekki hjónabandsbarn en hann átti hálfsystkini. En um fóstru sína Steinunni Steinsdóttur hefur Nordal ritað ein fegurstu minningarorð, sem eg hef lesið.

Ekki meiningin að hafa þetta lengra, en þetta sókti bara að kallinum, dreymdi nefnilega aftur í nótt manninn á stólnum í bókaherbergi Sigurðar Nordal.

Bragi Kristjónsson