Mánudagurinn 6. október 2008: Þegar hinn fullkomni stormur skall á

„Frétt ársins?“ skrifaði ég í tölvupósti til Össurar Skarphéðinssonar skömmu eftir hádegi mánudaginn 6. október. Fréttin var stutt á mbl.is og fjallaði um að netreikningum Landsbankans í Bretlandi hefði verið lokað vegna tæknilegrar bilunar. Eigendur reikninganna gætu því tímabundið ekki tekið út af þeim. Unnið væri að viðgerð.

Í reynd var áhlaup hafið á bankann og fall hans var líklega í vændum, þótt ekkert slíkt kæmi fram í fréttinni, sem lét lítið yfir sér. Landsbankinn var semsagt að falli kominn í kjölfar yfirtöku ríkisins á Glitni.

Þetta var þó langt frá því að vera séríslenskt vandamál. Hagkerfi alls heimsins var á heljarþröm. Við hundruðum banka um víða veröld blasti greiðsluþrot ef stjórnvöld legðu þeim ekki til gríðarlegar fjárhæðir og svo gott sem tækju rekstur margra þeirra yfir. Allsherjarbankahrun blasti við Íslendingum nema Kaupþingi tækist að verjast. Sá banki var með stóran hluta af erlendri starfsemi sinni í dótturfélögum og hafði því aðgang að lánsfé og stuðningi frá þarlendum stjórnvöldum og var ekki með sama hætti kominn upp á getu íslenska ríkisins til að veita lausafé í erlendri mynt og hinir bankarnir.

Almennt var talið að Kaupþing stæði sýnu best af íslensku bönkunum, væri fjármagnaður til langs tíma og þyrfti ekki á endurfjármögnun að halda næstu misserin. Kaupþing var þegar þarna var komið sögu einn af stærstu bönkum á Norðurlöndum og því yrði gjaldþrot hans eitt af þeim stærstu í sögunni. Færi í flokk með Washington Mutual og Lehman Brothers.

Þegar þetta er ritað hef ég ekki enn séð sannfærandi gögn um að Kaupþing hefði átt að fara í þrot, ef ekki hefðu komið til fádæmalaus og harkaleg viðbrögð breskra stjórnvalda, sem voru með sínum hætti þó líka að reyna að bjarga því sem bjargað varð hjá sér.

Meint lögbrot og markaðsmisnotkun stjórnenda bankans, sem nú eru til sérstakrar rannsóknar, breyttu þarna engu um. Þau voru ekki orsök vandans, heldur líklega viðbrögð við honum – hugsanlega tilraun til að keyra upp verð hlutabréfa þegar tiltrú markaðarins var að hverfa.

Allar upplýsingar sem íslensk stjórnvöld höfðu, Fjármálaeftirlitið, Seðlabankinn og fleiri – að ógleymdum skýrslum hinna alþjóðlegu matsfyrirtækja – bentu ótvírætt til þess að Kaupþing stæði vel. En fjármálamarkaðurinn er skrýtin skepna. Ákvarðanir og straumar þar byggjast óhugnanlega mikið á tilfinningu, getgátum og hjarðhegðun. Þegar einn hreyfir sig skyndilega hratt, þá tekur hjörðin á rás og allar varnir bresta.

Þessi staðreynd var auðvitað ástæða þess að við ráðherrar töluðum afskaplega varlega og oftast eins og véfréttir um stöðu bankanna. Hinar ofurviðkvæmu markaðsaðstæður kröfðust þess. Orðið sem mér var tamt að nota, hlutfallsvandi, var annað hugtak yfir það sem allir vissu þó, að seðlabanki hinnar örsmáu íslensku krónu hafði ekki burði til að verja fjármálakerfið, yrði það fyrir sameiginlegu áfalli. Sérstaklega þar sem bankinn hafði ekki nýtt heimild Alþingis frá því um vorið 2008 til þess að efla gjaldeyrisforðann verulega og styrkja þannig stöðu þjóðarbúsins gagnvart kreppunni, drægist hún á langinn eða dýpkaði.

Öðru máli hefði gengt, hefðu bankarnir notið Seðlabanka Evrópu sem bakhjarls enda eru þess engin dæmi að bankakerfi innan evrusvæðisins færu algerlega á hliðina, þótt að þeim steðjaði sami vandi og öðrum. Né heldur einstakur banki sökum skorts á lausafé eingöngu.

Mánuðina fyrir hrun hafði viðbragðshópur stjórnvalda um fjármálalegan stöðugleika kortlagt hvað gæti gerst ef fjármálakreppan harðnaði, drægist á langinn og íslensku bankarnir lentu í lausafjárþurrð. Kostnaðurinn við þrot þeirra hafði verið metinn og lá fyrir í grófum dráttum. Eins með hvaða hætti skyldi brugðist við falli banka.

Sú aðgerðaáætlun lá fyrir frá árinu 2006 og var unnin áfram sumarið 2008 í viðskipta- og fjármálaráðuneytum þegar ljóst var að fjármálakreppan, sem hófst sumarið 2007 með hruni á hlutabréfamörkuðum og áhlaupinu á Northern Rock-bankann breska, dýpkaði stöðugt og gæti rekið íslensku bankana í lausafjárvanda þrátt fyrir viðunandi eiginfjárstöðu.

Enginn sá þó fyrir þá ógnaratburði sem voru í aðsigi. Atburði þar sem allt kom saman í fullkomnum stormi sem feykti fjármálakerfinu á hliðina.

Ljóst var hvaða leið yrði farin ef þjóðnýta þyrfti banka. Nýr banki yrði stofnaður utan um innlenda starfsemi bankans á grunni þess gamla. Í meðferð nefnda þingsins var ákveðið að skilanefnd yrði sett yfir gamla bankann og eignir hans erlendis, sem gerði upp við kröfuhafa næstu mánuði og misseri á eftir. Hún færi með eignasafnið erlendis og freistaði þess að hámarka virði þess og koma því til kröfuhafa eftir því sem fram yndi.

Þessi leið var alþjóðlega viðurkennd sem skásti kosturinn í þeirri stöðu, að ríkið hefði ekki burði til þess að fara inn í bankann og taka yfir meirihluta hlutafjárins og reka áfram án annarra breytinga. Þetta var þekkt aðferð sem yfirvöld hér töldu eina rökrétta kostinn, kæmi til bankafalls.

Stór ríki með mikla fjárhagsgetu á borð við Bretland fóru hins vegar þá leið að setja nýtt hlutafé inn í banka sem voru að þroti komnir og eignast þannig stóran hluta þeirra. Þetta gerðu þeir við alla banka á Bretlandseyjum sem lentu í vanda haustið 2008, nema einn: Kaupthing Singer og Friedlander. Það var eini breski bankinn sem var látinn fara í þrot. Sú aðgerð felldi það sem eftir stóð af íslensku fjármálakerfi, sem var yfir helmingur þess.

Stóra spurningin eftir yfirtökuna á Glitni snerist um keðjuverkunina sem yrði ef annar íslenskur banki þyrfti lán til þrautavara eða yrði líka tekinn yfir af ríkinu. Þetta voru eigendur og stjórnendur Glitnis ósparir að benda á í bræði sinni dagana í kringum yfirtökuna.

Þegar á reyndi skorti varnirnar fyrir stórt, alþjóðlegt bankakerfi í litlu hagkerfi með svokallaða sjálfstæða mynt. Fyrir þeim hafði ekki verið hugsað við gerð EES-samningsins, sem fól m.a. í sér ákvæði um frjálst flæði fjármagns. Varnirnar hefðu getað lýst sér sem samevrópskur tryggingasjóður, sameiginlegur þrautavarasjóður fyrir EES-svæðið eða fjölþjóðlegt fjármálaeftirlit með víðtækar valdheimildir til þess að halda úti raunverulegu og ströngu eftirliti með bönkunum í starfsemi þeirra, þvert á öll landamæri.

Kreppa varð að hruni þegar allt lagðist á eitt: Alþjóðleg fjármálakreppa, kollsteypa hinnar örsmáu krónu, risavaxið bankakerfi sem ríkið gat ekki varið og grimmilegar aðgerðir breskra stjórnvalda gagnvart íslensku bönkunum.

Þegar litið er um öxl yfir atburðarásina, sem leiddi til einnar alvarlegustu fjármálakreppu sem nokkurt þróað ríki hefur lent í, blasir alltaf við spurningin um það hvernig stjórnvöld og stjórnendur bankanna sjálfir hafi hugsað endataflið ef kerfið lenti í vanda. Hver átti að koma því til bjargar með þrautavaralánum og yfirlýsingum um aðstoð?

Þessi mánudagur, dagurinn sem ég sendi Össuri þetta örstutta tölvubréf, markaði upphafið að atburðarás sem hefur í raun ekki enn tekið enda.

Kafli úr bókinni Stormurinn – reynslusaga ráðherra (2010) eftir Björgvin G. Sigurðsson