trusted online casino malaysia
Ritstjóri Herðubreiðar 09/08/2014

Lífsspekideild Línu og Astridar: Um mikilvægi þess að festast ekki í fargnöldrunartöflunni

Eftir Kristínu Helgu GunnarsdótturKristín Helga Gunnarsdóttir

Lífsspekideild Línu langsokks er deild sem maður útskrifast aldrei frá, en bætir við sig og nemur meir eftir því sem maður þroskast.

Ég man enn daginn sem ég tók utan af gulu bókinni – afmælisdaginn 1971.

Þarna var hún komin þessi móðurlausa stelpa, sem átti pabba handan við höfin, bjó alein og þurfti ekki á fullorðnum að halda. Fullorðnir standa utan við hennar veröld, eru aðeins skemmtilegir aukaleikarar og verða jafnvel afkáralegir og missa hefðbundið gildi sitt.

Mamman er engill í ævintýraljóma. Pabbinn er bústinn og kátur karl í fjarska, kóngur á frumbyggjaeyju í Suðurhöfum og lærisveinar hans eru góðlyndir en skelfing vitlausir sjóræningjar.

Og maður spyr sig síðar hvers vegna fullorðnum sé ýtt út í horn í sögunum um Línu. Hvers vegna eru þeir svo þýðingarlitlir?

Til dæmis getur það verið svo við megum kynnast því í næði hvernig Lína nálgast tilvist sína. Svo við megum sjá skýrt og greinilega hvernig barn getur haft áhrif á örlög sín með viðhorfi og viðmóti. Við skynjum sterkt hvernig Lína kemur ávallt sunnan megin að veröldinni, rannsakar hana af jákvæðni og forvitni í stað þess að híma við norðurvegginn í næðingi og nepju. Hún hefur það í hendi sér að hafa gaman og njóta lífsins þrátt fyrir erfiðar aðstæður, foreldraleysi og aðstöðumun miðað við önnur börn. Kannski er Lína skrifuð fyrir fullorðna svo þeir megi læra af börnum?

Og svo sjáum við svo skýrt og greinilega hve nauðsynlegt það er að ögra hefðbundnu formi og við kynnumst því líka að fullorðnir hafa oftar en ekki rangt fyrir sér – eru jafnvel þröngsýnir og heftir í hugsun.

———-

Lína glímir við foreldraleysið á sinn hátt. Hún er sitt eigið foreldri og stendur alltaf með sjálfri sér. Þannig verður hún að lokum, og þrátt fyrir allt, dálítið öfundsverð í augum lesandans.

Þessa sjálfsstyrkingu finnur lesandinn sterklega á fyrstu síðum þegar hin borgaralegu börn, Tommi og Anna, koma fyrst að Sjónarhóli:

Og nú spurði Anna með ofurlítið kvíðablandinni rödd:

–       Býrðu alveg ein hérna?

–       Reyndar geri ég það ekki, sagði Lína. – Níels og hesturinn búa hér líka.

–       Já, en þú átt ekki neina mömmu eða pabba?

–       Nei, það á ég ekki.

–       En hver segir þér, hvenær þú eigir að hátta á kvöldin?

–       Það geri ég auðvitað sjálf. Fyrst segi ég það blátt áfram, svo nokkuð ákveðið, – þið vitið hvað ég meina – og ef það dugar ekki þá gef ég mér löðrung.

–       Tommi og Anna skildu þetta ekki fullkomlega, en þeim fannst þetta býsna vel til fundið.

Já, og við erum fædd inn í þennan heim við afskaplega misjafnar aðstæður. Mörg börn búa ekki við mikið öryggi í foreldrahúsum. Enn önnur eiga jafnvel ekki í foreldrahús að venda og til eru þau börn sem missa foreldra eða eiga þá aldrei að. Það er lífsins gangur í hörðum heimi. Og til þeirra sendir Lína sterk skilaboð – skilaboð um að njóta samvista við sig sjálfan, vera sinn besti vinur og jafnvel sitt eigið foreldri, hversu misjafnlega sem það kann að ganga. Hún segir barninu standa með sjálfu sér og sjá alla daga hið fagra og einstaka í veröldinni, segir því að njóta og sækja, bjarga sér og standa á eigin fótum.

Önnur börn, sem eru þá fremur í sporum Tomma og Önnu og búa við gott atlæti, hefðbundið fjölskyldumynstur,  öryggi og hlýju, hvetur Lína til að stíga út úr meðalmennskunni, taka áhættu, lifa í gleðinni, finna ævintýrin, festast ekki í fargnöldrunartöflunni, spyrja nýrra spurninga, uppgötva sjálf og óttast ekki að kljúfa sig frá fjöldanum.

———-

Lína langsokkurSögurnar um Línu voru skrifaðar þegar kynslóðir bjuggu saman, myndmiðlar glöptu ekki, tölvulöndin voru ónumin og tíminn leið mun hægar. Og þegar tíminn líður hægar eru stundirnar fleiri til að drepa. Tími gefst til að verja með góðri bók og í þá daga las fólk hvert fyrir annað. Fullorðnir lásu fyrir fullorðna, börn lásu fyrir aldraða, og það sem meira var, fullorðnir lásu fyrir börn og áttu með þeim nærveru og samveru þar sem bókin var mikilvæg samskiptaleið.

Okkur, sem búum í tímaleysinu, væri hollt að staldra við og skoða eigið lífsmynstur og tímaleysið og um leið rétt barna til tímans okkar. Okkar tími er þeirra tími. Þrátt fyrir öll tækniundur veraldar er enn ekkert sem hefur komið í staðinn fyrir þá galdrastund þegar mætist þrenningin: Fullorðinn, barn og bók.

Astrid Lindgren hefur mótað manneskjur, lagt línur, kveikt leiðarljós og fyllt ómældan hóp kynslóðanna bjartsýni og eldmóð.

En hvernig? Jú, í fyrstu sagði hún að stelpur væru sterkar og gætu jafnvel verið sterkastar – dulítið sem okkur öllum er hollt að heyra reglulega. Lífsspekideild Astridar og Línu kennir líka nemendum sínum að óttast ekki andstæðinga þótt ofurstórir gætu virst í fyrstu. Valdsmannlegum kraftajötnum er jafnvel hægt að kollvarpa svo þeir liggi afvelta eins og litlir grísir. Þá kenndi Lindgren, og kennir enn,  að leita fjársjóða á ólíklegustu stöðum því ekki er allt sem sýnist og fegurðin og fjársjóðirnir leynast þar sem síst er von á, og finnast ekki endilega í kistu fullri af gullpeningum.

Hvað eigum við nú að gera? dæsa borgaralegu börnin þegar þau eru orðin verkefnalaus. Lína lendir aldrei í þeirri aðstöðu. Til þess er lífið alltof stutt og yfirhlaðið stórum verkefnum.

–       Ég veit hreint, ekki hvað þið eigið að gera, sagði Lína, en ég segi fyrir mig að mér er ekki til setunnar boðið. Því að ég er gripasafnari og hann hefir alltaf nóg að gera.

Þannig safnar Lína fágætum gripum sem eru nýtilegir þeim sem kunna skil á þeim, svo sem gullmolar og strútsfjaðrir og dauðar rottur og hvellhettur og smánaglar. Hún finnur ryðgaðan blikkbauk sem nýta má í næturævintýri með því að hafa hann á hausnum og rangla um. Hún fellur um girðingu og þá kemur ryðgaði baukurinn í veg fyrir stórslys. Hún finnur tvinnakefli sem nýta má til að blása sápukúlur eða sem skart í bandi um hálsinn. Hún finnur jafnvel sofandi karl á grasbletti.

–       Þessi þarna liggur á jörðunni, sagði Lína, og við höfum fundið hann. Hann getum við tekið.

–       Tommi og Anna urðu dauðskelkuð.

–       Nei, Lína, við getum ekki tekið hann, sagði Tommi.  Hvað ættum við eiginlega að gera með hann?

–       Hvað ættum við að gera með hann? O, við gætum nú gert margt skemmtilegt með hann. Við gætum sett hann í kanínubúr og matað hann á grasaseyði. En ef ykkur langar ekkert í hann þá getum við látið hann eiga sig. Mér fyndist það bara gremjulegt ef einhverjir aðrir kæmu og hirtu hann.

Í gripasöfnuninni eru gersemarnar fólgnar í hugviti Línu, en hún er líka ljúf og blíð og hefur skilning á því að vinir hennar hafi önnur og staðlaðri gildi. Þess vegna felur hún viðurkennda dýrgripi úr sínum eigin fjársjóðum úti fyrir þau til að finna. Hlutir Tomma og Önnu verða þó ósköp hjárænulegir við hlið þeirra ævintýralegu muna sem Lína með hugarfluginu finnur ný hlutverk í tilverunni.

Og áfram glíma þær stöllur Astrid og Lína við gildismatið. Gullpeningar og fjársjóðir Línu eru tákn um hinn veraldlega auð. Hann er ómissandi því hann veitir Línu fjárhagslegt sjálfstæði, en þó er það hennar andlegi og ekki síst líkamlegi styrkur sem kemur í veg fyrir að hún lendi á munaðarleysingjaheimili. Lína gefur ekki mikið fyrir sína digru sjóði þótt hún gæti þeirra vel. Peningar eru í hennar höndum meira eins og leikfang til að drepa tímann þegar hún situr á kvöldin og telur þá á eldhúsgólfinu. Það má glöggt skynja á lýsingum Astridar:

–       Og þetta kvöld hafði Lína dreift öllum gullpeningunum sínum út um eldhúsgófið og sat nú við að telja þá. Hún gat raunar ekki talið þá, en gerði það samt af stakri reglusemi.

–        -…sjötíu og sjö, sjötíu og sex, sjötíu og fimm, sjötíu og átta…úff, nei, nú er ég orðin þreytt á öllum þessum sjötíu. Það hljóta að vera aðrar tölur til. Jú, fjögurhundruð, þúsund, það eru miklir peningar, sagði Lína.

Þetta kvöld koma líka flækingar í heimsókn og vilja hafa af Línu peningapokann. Hún leikur sér að þeim og fær þá til að spila á hárgreiðu og dansa við sig, en launar þeim að lokum með gullpeningum þegar hún kveður þá dauðuppgefna klukkan þrjú um nótt – og bætir því við að þeir hafi svo sannarlega unnið fyrir peningunum á heiðarlegan hátt.

Samveran, dansinn og leikurinn öðlast þungavigt í samanburði við hinn veraldlega auð Línu. Og þær lærimæður kenna að jafnvel innbrotsþjófar geta verið bestu grey. Þeir sem slæmir reynast við fyrstu kynni og hafa ef til vill illt í huga geta þrátt fyrir allt geymt betri mann, og það er jafnvel hægt að dansa við þá. Já, að gefa öðrum tækifæri og fá sjálfur tækifæri til að bæta sig þegar illa gengur, það kenna þær Astrid og Lína ennþá best af öllum.

———-

Þær kenna okkur líka að treysta eigin dómgreind því jafnvel skólar eru ekki heilagar stofnanir. Þar má alltaf eitt og annað betur fara. Þar má jafnvel hugsa hlutina upp á nýtt – hafa þá stöðugt í endurskoðun. Að spyrja spurninga og finna stundum bara svörin sjálfur án þess að láta mata sig á þeim, reka sig á veggi, gera mistök, læra af þeim eða ákveða að læra ekki af þeim. Það má gera og á að gera. Það er allt hluti af því að vera til.

Þær benda ítrekað ístöðulausum og kjarklitlum á að fara sínar eigin leiðir – það sé alls ekki hættulegt. Að skera sig úr fjöldanum og standa stoltur með sjálfum sér er kjarninn í gulu bókinni. Það er leynimeðal sem maður drekkur í sig á hverri síðu án þess að vita af því. Og það er galdur í sjálfu sér.

Stattu með þér, krakki, er hvíslað á hverri síðu og lesandinn heyrir röddina svo ógreinilega að aðeins undirmeðvitundin greinir skilaboðin.

Að sofa í stórum skóm með fætur á kodda og haus undir sæng til fóta er verulega þægilegt og sýnir manni veröldina frá allt öðru sjónarhorni. Það ku þeir gera í Guatemala, að sögn Línu. Að ganga afturábak niður götu með annan fótinn í göturæsinu og hinn á gangstéttinni er nauðsynlegt að prófa. Það gera menn í Egyptalandi og engum finnst það fáránlegt þar. Svo ekki sé minnst á að ganga á höndum eins og þeir gera í Austur-Indíum.

Og hún er hraðlygin, þetta stelputrippi. Nokkuð sem ekki hefur fallið í kramið þegar bókin kom fyrst út árið 1947. Gula bókin hefur verið hneykslanlegt byltingarrit á þeim tíma.

Og hvernig í ósköpunum á ég alltaf að geta sagt satt? Ég sem á mömmu sem er engill, og pabba, sem er negrakonungur og hefur alla sína ævi siglt um höfin. Og satt að segja, sagði hún og gleðibros breiddist um allt freknótta andlitið hennar, – og satt að segja skal ég segja ykkur, að í belgíska Kongóríkinu er enginn einasti maður sem segir satt. Þeir bara ljúga allan daginn. Byrja klukkan sjö á morgnana og halda því áfram langt fram á kvöld. Og ef ég skrökva pínulítið stöku sinnum, þá er það bara af því að ég hef dvalið aðeins of lengi í belgíska Kongó. Við getum víst verið vinir fyrir það?

Að vera gripasafnari og setja egg í hárið á sér, ögra umhverfinu, segja að hvítt sé svart og upp sé niður, véfengja, marka spor og um fram allt lifa í gleðinni, það kenndi þetta heimsspekirit þegar það kom út fyrst fyrir ríflega hálfri öld og gerir enn.

Þarf þetta að vera svona af því að það hefur alltaf verið þannig? Væri kannski betra að hafa það öðruvísi? Á hausinn endilega að vera á koddanum? Það er mjög áhugaverð spurning.

Og alla tíð er hollt að spyrja sig öðru hvoru, ef maður lendir í því að dæsa og hugsa: Æ, hvað á ég nú að gera? Þá skyldu manneskjur á öllum aldri spyrja sig í laumi: Hvað myndi Lína gera nú? Þannig getur maður bætt við líf sitt ómældum ánægjustundum, tekið jafnvel upp á því að baka grænar pönnukökur, búa til ratleiki, fara í gönguferð með afkvæmi sín eftir miðnætti þegar sólin ekki sest og halda þannig sambandi við barnið í sjálfum sér.

———-

Þegar verk Astridar Lindgren eru skoðuð í heild sinni, út frá öguðu og fræðimenguðu sjónarhorni hins fullorðna, æðir eitt grundvallaratriði á móti manni á hverri síðu, bók eftir bók. Hún stendur með sínu fólki. Hún stendur með litlu manneskjunni sem er að burðast við að verða stór, fullorðin, ábyrg, upplýst og gild. Hún stendur með þessari smáveru eins og hún er,  hér og nú, og kastar til hennar stórum og mjúkum björgunarhring sem umlykur og umvefur. Þessi hringur breytist svo í bát og að lokum í lystisnekkju þeirra sem hafa verið svo lánsamir að eiga Astrid að til fullorðinsára og gleyma henni ekki.Astrid Lindgren

Lindgren varðar leið í verkum sínum. Lífið er einskonar krákustígur í skógi, en í fylgd hins mikla höfundar er þessi stígur upplýstur og stikaður og leiðin er greið. Leiðsögumenn eru ekki af verri endanum: Lína, Ronja, Lotta, Beta, Emil, bróðir minn Ljónshjarta, Elsku Míó minn, Kalli á þakinu og fleiri og fleiri.

Ætli Astrid Lindgren hafi ekki valdið byltingu með bókum sínum? Þessi bókabylting hefur verið hljóðlát, streymt yfir áratugum saman og haft áhrif á ólíklegustu stöðum. Hún breytir og byltir hugmyndum, væntingum og tilfinningum kynslóða barna – smáfólks sem lætur ekki mikið yfir sér, stjórnar ekki veröldinni og er ekki í sviðsljósinu, en er bara að glíma við það erfiða verkefni að verða stærra.

Við hin vitum svo lítið hvað þau hugsa, öll þessi börn, hvernig hugsunin þróast og þroskast, hvernig hugmyndirnar umverpast og á stundum afmyndast eða springa út, en það er gott að vita til þess að konan frá Vimmerby heldur áfram í margar litlar hendur, stappar í sitt fólk stálinu og sýnir því fegurðina í lífinu löngu eftir að hún er horfin héðan. Þannig hafa verk Lindgren lifað í tímaleysi. Og þær eru þarna úti – allar þessar bókmenntir sem eru vítamín fyrir litlar sálir. Það sem við þurfum að gera er að gefa börnum tíma, tíma sem þau eiga skilið, og verja honum í þessa göldróttu þrenningu: Fullorðinn, barn og bók. Enn hefur ekkert komið í staðinn.

Stjórnir rithöfundasambanda um víða veröld eru beðnar um tilnefningar í hvert sinn sem til stendur að veita hin háu verðlaun Nóbels í heimsbókmenntum. Rithöfundasamband Íslands lagði Astrid Lindgren til aftur og aftur, allt þar til hún yfirgaf þessa jarðvist, fyrir sitt óumdeilda framlag til heimsbókmenntanna og sín hnattrænu áhrif á fólk á öllum aldri, kynslóð eftir kynslóð. Tillögurnar áttu ekki upp á pallborðið hjá Akademíunni og sjálfsagt eru margar ástæður fyrir því. Það sýnir þó kannski að einhverju leyti hver staða bókmennta fyrir yngri lesendur er á heimsvísu, og líka hver staða þeirra yngstu er – þeirra sem minnst mega sín í þessari veröld. Þeim var Astrid Lindgren alltaf trú. Börn voru og eru hennar skjólstæðingar. Hún er í verkum sínum þeirra talsmaður og ljúfur leiðbeinandi þótt ekki nái hún inn á þartilgerða afreksmannalista heimsbókmenntanna.

En ef Nóbelinn er veittur hinum megin hefur Astrid Lindgren verið afhentur hann þegar hún steig yfir móðuna miklu. Börn allra tíma hafa veitt henni hann á rósrauðu skýi með rjómatertuboði og heimgerðum pönnukökum og svei mér ef það hefur ekki hneggjað doppóttur hestur á gulum dyrapalli.

Stærstu viðurkenningar höfundar sem yrkir fyrir börn eru enda hrærðar manneskjur sem þakka mannbætandi og mótandi bókmenntir, leiðarljósin, vörðurnar og alla leiðsögumennina á krákustígnum til fullorðinsáranna.

Takk fyrir mig, frú Lindgren.

1,409