Jólahlaðborð á Hótel Sögu – jólasaga

Eftir Aðalstein Leifsson

„Sumir lenda í vandræðum vegna þess að þeir borða of mikið, aðrir vegna þess að þeir drekka of mikið, enn aðrir vegna þess að þeir eyða of miklu – og svo eru þeir sem tala of mikið.“

Þjóninn horfði með skelfingarsvip á Eyjólf á meðan hann staflaði eins og lagermaður á akkorði á diskinn af jólahlaðborðinu á Hótel Sögu. „Það er sagt um þá sem borða of mikið að það sé fólk sem ekki getur stjórnað löngunum sínum. Það fellur auðveldlega í freistni fyrir fituríku fæði og úðar í sig óhollum kræsingum,“ hélt hann áfram, glotti og hellti ríflegum skammti af brúnni sósu yfir samansafn misjafnra rétta á diskinn.

Þegar við settumst við borð fyrir miðjum salnum bjóst ég við því að fjallið á diskinum hans Eyjólfs myndi hrynja, en hann hafði langa æfingu í meðferð matvæla og lagði diskinn varlega á borðið. „Þeir sem borða of mikið eru kallaðir fitubollur, kúluvarparar og varadekksmenn,“ hló Eyjólfur og sló á bumbuna. „Þeir sem drekka of mikið eru hins vegar ýmist kallaðir fyllibyttur, aumingjar eða alkóhólistar og fólk kennir í brjóst um þá eða lítur niður á þá fyrir þennan vesældarlega veikleika,“ hélt Eyjólfur áfram á meðan hann fyllti glösin af rauðvíni. Ég þurfti að beygja mig fram og sötra fyrsta sopann af rándýru víninu. „Eyðsluseggir, óreiðumenn og vitleysingjar eru þeir sem eyða of miklu og svoleiðis mönnum treystir enginn maður með viti.“

Eyjólfur gerði stutt hlé á einræðunni, dró djúpt andann og sagði stundarhátt: „En þeir sem tala of mikið eru yfirleitt kallaðir stjórnmálamenn.“ Fólkið á næstu borðum leit á okkur með samblandi af undrun og forvitni. Eyjólfur hækkaði rödddina aðeins meira og bætti við: „Þeir eiga það reyndar líka til að drekka of mikið, borða óhóflega og eyða um efni fram. Þá eru þeir kallaðir ráðherrar!“

Eyjólfur hafði verið ráðherra í sjö ár, fyrst menntamálaráðherra í fjögur ár og síðan efnahags- og viðskiptaráðherra.

„Málið er, Magnús minn, að það tekur enginn alvarlega þenkjandi maður mark á horuðum vesalingi.“ Ég gat ekki varist brosi við þessa athugasemd en Eyjólfur þekkti vel áhuga minn á líkamsrækt og hafði komið með óteljandi athugasemdir um fáránleika „hoppitíma“ og „boltahlaups“ í gegnum árin en slíkt fannst honum út í hött fyrir miðaldra mann.

„Svo er hitt,“ sagði ráðherrann og lyfit glasinu til að skála við mig. „Svo er hitt að enginn hefur gaman af uppþurrkuðum bindindislubba með lafandi tungu og hundslegt augnaráð. Það kærir sig enginn um slíka leiðindapúka í raun og veru þó að menn keppist við að dásama hófsemi og allt það. Menn sem aldrei verða alvarlega fullir hafa ekkert hjarta og menn sem aldrei fara örlítið yfir strikið og fá móral hafa enga samvisku“.

„Hvar er strikið?“ Ráðherrann var greinilega í ham og ég notaði tækifærið til að skjóta aðeins á hann meðan hann svolgraði í sig rauðvíninu. „Hvenær er maður leiðindapúki og hvenær er hann bróstumkennanleg fyllibytta?“

„Leiðindapúki drekkur aldrei af viti og brjóstumkennanleg fylllibytta er alltaf á skallanum,“ hann brosti og hellti aftur í glasið sitt. „Þú þekkir strikið af því að þegar þú ert kominn yfir það er heilinn upptekinn við að telja bráðkvaddar gráar sellur og má ekki vera að því að senda skilaboð til talfæranna. Þá annaðhvort þegir þú og ferð að sofa, sem er mjög hollt fyrir þá sem tala of mikið, eða ert hreinskilinn sem er ekki síðra svona öðru hvoru. Það er hollt fyrir gamla spillta karla eins og okkur að detta í það einstaka sinnum og fá síðan dúndrandi móral yfir því að hafa sagt annan sannleikann umbúðalaust.“

Við borðuðum í þögn í smá stund. Ég hafði valið mér reyktan lax, ristað brauð og gæsapaté af forréttaborðinu en Eyjólfi virtist hafa tekist að taka sýnishorn af öllum réttum hlaðborðsins. Þó að þennan hádegisverð bæri upp á Þorláksmessu, þá var það ekki eina ástæða þess að við hittumst. Í hartnær tvo áratugi höfðum við Eyjólfur borðað saman hádegisverð fyrsta föstudag í hverjum mánuði og fyrir stórhátíðir. Yfirleitt fórum við á Hótel Borg, Hótel Sögu eða Holtið. Stundum þegar annar hvor okkar þurfti að fara erlendis féll „fundurinn“ niður en okkur var báðum meinilla við að sleppa „heilaga hádegisverðinum.“ Nokkrum sinnum þegar við vorum báðir í Lundúnum í erindagjörðum borðuðum við saman á Savoy og við höfðum einnig hist á Angleterre í Kaupmannahöfn og Astoria í New York. Við kynntumst í gegnum sameiginlega kunningja á menntaskólaárunum og vinátta okkar hafði haldist óslitin þrátt fyrir að við höfðum báðir farið erlendis í nám og stundum ekki sést í marga mánuði. Reyndar fjölgaði fundunum með tímanum, sérstaklega undanfarin þrjú árin síðan Eyjólfur varð efnahags- og viðskiptaráðherra. Ég hef rekið eigin fyrirtæki í langan tíma, er með meistaragráðu í hagfræði og ágætis sambönd í íslensku viðskiptalífi. Eyjólfur hefur oft leitað til mín eftir ráðleggingum eða upplýsingum. Segist treysta mér betur en „blýantanögurunum“ í Seðlabankanum og ráðuneytinu og ég hef ósjaldan heyrt hann endurtaka nánast orðrétt í sjónvarpsfréttunum það sem ég hef sagt honum í síma fyrr um daginn. Eintaka sinnum, til dæmis á afmælum, koma konurnar með og stundum bjóðum við einhverjum félaga okkar að borða með okkur en yfirleitt erum við tveir einir. Ég býst við að mörgum finnist vinátta okkar einkennileg og kannski er hún það líka. Við erum mjög ólíkir en ég hef gaman af hráum, jarðbundnum viðhorfum Eyjólfs og þeim gífurlega krafti sem virðist búa í þessum stóra manni þrátt fyrir allar þær misþyrmingar sem hann nýtur þess að beita líkama sinn.

„Talandi um sannnleikann“, sagði Eyjólfur og þurrkaði sér um munninn með stórri, hvítri sérvíettunni. „Sannleikurinn er einkennilegt hugtak. Sumir heimspekingar segja að það sé ekki til neinn sannleikur, en hvaða gagn er að heimspekingum? Þjóðverjar áttu færustu og þekktustu heimspekinga átjándu, nítjándu og tuttugustu aldar og sú heimspekilega þenkjandi þjóð kom af stað tveimur heimsstyrjöldum og myrti milljónir saklausra manna á skipulegan hátt. Ég er undrandi á því að nokkur haldi að það hafi eitthvað upp á sig að hlusta á heimspekinga eftir að hörmungarnar í útrýmingarbúðunum komu fram í dagsljósið“.

„Ertu farinn að hafa áhyggjur af sannleikanum?“ sagði ég og gat ekki varist brosi yfir þessum vangaveltum sem virtust svo gersamlega út úr karakter. „Ég hef alltaf haft áhyggjur af sannleikanum.“ Eyjólfur dæsti, setti í brýrnar og hallaði sér aftur svo það brakaði í stólnum. „Sannleikurinn er dýrmæt verslunarvara í mínum bissness; fágæt og dýrmæt. Ekki af því að stjórnmálamenn hafi gaman af því að ljúga heldur vegna þess að þeir njóta þess út í ystu æsar þegar þeir geta sagt sannleikann, allan sannleikann og ekkert nema sannleikann.“ Eyjólfur horfði út í salinn eins og hann væri að mæla út matargestina. „Enginn alvöru stjórnmálamaður segir alltaf satt, slíkir menn komast aldrei í raunverulegar ábyrgðarstöður. Ekki vegna þess að þeir séu of bláeygðir eða of góðir menn, eins og fólk segir, heldur vegna þess að þeir geta ekki staðið undir ábyrgð“.

Eyjólfur kláraði úr glasinu og pantaði aðra flösku. Yfirleitt drukkum við ekki meira en eina flösku af léttvíni yfir hádegisverðinum en Eyjólfur lét eins og hann sæi ekki þegar ég leit á hann með spurnarsvip. „Þegar þú ert ráðherra þá verður þú að skipta um siðferði um leið og þú ferð að tala um alvörumál. Ekki vegna þess að þú sért valdagráðugur og viljir vinna þér vinsældir með því að blekkja fólk heldur vegna þess að fólk getur ekki og vill kannski ekki heyra sannleikann.“ Þjónninn kom og tók diskana og hellti aftur í glösin. „ Í daglegu lífi segir þú satt,“ hélt Eyjólfur áfram, „og reynir að haga þér eins og mamma þín kenndi þér að heiðvirður maður gerir. En í stjórnmálum berðu ábyrgð á fólki, fyrst og fremst, og þú getur ekki leyft þér þann lúxus að segja alltaf sannleikann. Ekki þegar þú heldur eða veist að það kunni að valda skaða fyrir heildina. Þá verður þú að gjöra svo vel að ljúga, þótt þér sé það þvert um geð. Þú axlar ábyrgð þó að viðbjóðurinn velli inni í þér og þér finnist þú einn og án nokkurs sem getur tekið á byrðinni með þér“.

Hádegisgestirnir voru farnir að tínast út úr salnum en við sátum áfram. Góða skapið hans Eyjólfs virtist fokið út í veður og vind og því meira sem hann drakk því lágmæltari og alvarlegri varð hann. „Hvað áttu við með því að þú verðir að ljúga?“ sagði ég. „Það er óþolandi þessi skilningur sem stjórnmálamenn virðast alltaf leggja í svokallað fólk. Fyrst fólkið var nógu skynsamt til að kjósa ykkur, hvers vegna er það þá of vitlaust eða viðkvæmt til að að þola sannleikann? Af hverju halda stjórnmálamenn að þeir séu mikið gáfaðari en fjöldinn og geti ekki aðeins ráðskast með hann að vild heldur líka komið fram við fólk eins og óvita?“ Eyjólfur lyfti brúnum og fékk sér sopa af víninu áður en hann svaraði. „Fólk er ekki of vitlaust til að heyra sannleikann, Magnús. Fólk er skynsamt. Það hlustar á það sem karlar eins og ég segja og bregst við á skynsaman og rökréttan hátt. Það er einmitt vandamálið.“

„Fyrir hvern er þetta vandamál, stjórnmálamennina eða fólkið?“ skaut ég inn í. „Tökum einfalt dæmi“, sagði Eyjólfur og hugsaði sig um í andartak. „Segjum að við ákveðum á ríkisstjórnarfundi í hádeginu að fella gengið daginn eftir til að draga úr neyslu almennings og aðstoða útflutningsiðnaðinn í landinu. Síðan spyr fréttamaður mig hvort ég ætli að fella gengið og auðvitað segi ég hiklaust „nei“ eða sný mig einhvernveginn út úr spurningunni. Hvers vegna? Er það vegna þess að ég er skíthæll? Nei, vegna þess að ef ég segi „já“ þá rjúka allir skynsamir Íslendingar út í búð og kaupa og kaupa áður en vöruverð hækkar og hvar erum við stödd þá?“ Við vorum svo til einir eftir í salnum og þjónninn kom með reikninginn á litlum disk. Eyjólfur lét eins og hann sæi hann ekki. „Tökum annað, aðeins erfiðara dæmi. Við ætlum að fella gengið. Einn ráðherranna segir vini sínum sem rekur innflutningsfyrirtæki frá því og hann gengur frá innflutningi til að ná honum inn í búðina á hagstæðari gengisskráningu“.

Eyjólfur horfði beint í augun á mér í smá stund og leit svo undan. „Segjum að ég viti af þessu, hvað geri ég þá?“ Eyjólfur beið ekki eftir svari en hélt áfram. „Fer ég og segi sannleikann eða læt ég eins og ekkert hafi í skorist, hrósa honum eins og venjulega á opinberum vettvangi og geng úr skugga um að hann viti að hann komist ekki upp með svona hegðun aftur. Ef ég segi sannleikann, þá missir fólk trú á stjórnvöldum og allir landsmenn þurfa að líða fyrir það á einn eða annan hátt. Því sama hvað hver segir þá er ekki hollt fyrir nokkurt land þegar fólki finnst að það geti ekki treyst þeim sem eiga að stjórna batteríinu“. Ráðherrann var skyndilega þreytulegur og ég skildi að hann var ekki bara að setja upp fræðilegt dæmi heldur að fjalla um hluti sem höfðu gerst í raun og veru.

„Setjum upp annað dæmi. Segjum sem svo að forsætisráðherra, hæfileikarík og góð kona, geri glappaskot. Kona úr þínum eigin flokki sem þú hefur lært að treysta. Hún rennur á svellinu, dettur ofan í vök og það er hætta á að hún dragi alla ríkisstjórnina niður með sér.“ Við þögðum í dágóða stund. Eyjólfur hikaði aðeins en hélt síðan áfram að tala. „Segjum að hún sjái upplagt tækifæri og skjóti undan nokkrum milljónum á nokkuð lymskulegan hátt og setji inn á bankareikning í Lúxemborg. Segjum að embættismaður komist yfir öruggar sannanir um að einhver ráðherra hafi stolið opinberu fé og ætli með það í fréttir. Ef forsætisráðherra fellur missir fólk gersamlega trú á stjórnvöldum. Það verða kosningar á tímum þegar kjarasamningar eru í nánd og landið verður í uppnámi. Afleiðingarnar verða varanlegur skaði á stjórnkerfi landsins, tap í lífskjörum vegna klúðurs í stjórnmálum og flokkur forsætisráðherrans, eini flokkurinn með viti, á sér ekki viðreisnar von. Hvað gerir þú þá? Segir sannleikann eða gerir eins og þú hefur alltaf talið rétt og axlar ábyrgðina af lyginni?“

„Þú ætlar ekki að segja mér að þú getir látið forsætisráðherra komast upp með svona hegðun?“ spurði ég forviða. „Þú getur ekki látið manneskju sem er sek um svona stórfelldan dómgreindarskort leiða ríkisstjórn!“ Eyjólfur hristir hausinn og horfir ofan í tómt glasið. „Mannlegt eðli, Magnús minn, er mjög flókið og einkennilegt. Í mínu starfi rekst maður á ýmislegt. Menn geta gert mistök, margskonar mistök. Það sem skiptir máli eru afleiðingarnar sem verða af gerðum þínum en ekki gerðirnar sjálfar. Peningunum hefur verið skilað og hún er full iðrunar. Stundum gera menn eitthvað eins og þeim sé ekki sjálfrátt. Það er eins og ósýnileg hendi komi og stingi í vasann einhverju sem á alls ekki heima þar. Ef að afleiðingarnar af þessum mistökum verða þær að ríkisstjórnin fer frá og allt fari til helvítis í þessu landi, þá voru mistökin stór. Gríðarlega stór. Ef það er hægt að draga úr afleiðingunum, þá eru mistökin ekki jafn alvarleg. Ef enginn hefði nokkru sinni frétt af þessu hefðu engin mistök átt sér stað.“

Ég trúði varla mínum eigin eyrum. „En Eyjólfur, þú hlýtur að sjá að hún hefur gerst sek um alvarlegan glæp hvernig sem á það er litið. Algjöran dómgreindarskort! Þetta er of augljóst, of stórt til þess að hægt sé að moka yfir það!“

„Sek, segir þú. Auðvitað er hún sek. Það er ekki spurning um það. Spuringin er, hvern látum við borga fyrir glæpinn? Látum við alla þjóðina borga brúsann og taka út refsinguna eða bítum við á jaxlinn, finnum aðra lausn og bætum einu leyndarmáli í viðbót í óhreinatauið í sálinni?“ Það var engu líkara en ráðherrann væri reiður. „Það er svo auðvelt, svo helvíti auðvelt að vera heilagur og segjast ekki geta brotið prinsíp. Það er það sem ég er að reyna að segja þér, Magnús, að í þessum skítabransa hefur maður ekki efni á því að velja auðveldu leiðina. Ekki ef maður elskar þessa þjóð og trúir á það sem maður berst fyrir. Þú hefur ekkert andskotans val! Ég fyrirlít þá sem kalla sig heiðarlega stjórnmálamenn og gaspra í fjölmiðlum allar óþægilegar staðreyndir sem þeir rekast á til þess eins og setja sig á háan hest og friða eigin samvisku. Ég fyrirlít þá næstum því eins mikið og þá sem ljúga til að koma sér út úr persónulegum vandræðum. Það eru til hlutir sem eru mikilvægari en eigin vellíðan, hlutir sem menn verða að taka með í reikninginn. Ef þú vilt raunverulega hafa áhrif til góðs á það þjóðfélag sem þú býrð í er hrein samviska aðeins eitt af því sem þú verður að vera tilbúinn til að fórna fyrir þjóðina.“

Nokkru seinna stóðum við upp frá borðinu, borgðum reikninginn og Eyjólfur hvarf inn í ráðherrabílinn. Ég gekk í vinnuna niður í miðbæ og velti fyrir mér því sem hann sagði að skilnaði. „Málið er, Magnús, að stjórnmálamaður lýgur ekki þegar honum hentar heldur þegar hann þarf þess til að vernda hagsmuni heildarinnar. Hann segir sannleikann í persónulegu lífi, við vin sinn, konuna sína og börnnin ef þau eru nógu gömul til að fara ekki með hann lengra. Hann geymir sannleikann eins og fágætan fjársjóð fyrir heimilið en í opinberu lífi segir hann það sem hann þarf að segja fyrir fólkið sem hefur treyst honum til að vera axla ábyrgðina af því að halda um stjórnartaumana.“

Í sjónvarpsfréttunum í hádeginu á aðfangadag tilkynnti Eyjólfur að hann myndi segja af sér sem ráðherra. Hann sagði að honum hafi orðið á glappaskot og tekið opinbert fé ófrjálsri hendi. Hann sagðist vona að fólkið sem hafi treyst honum til að gæta hagsmuna sinna fyndi það í hjarta sínu að fyrirgefa honum. Efnhags- og viðskiptaráðherra féll, forsætisráðherra sat áfram og ríkisstjórn hélt velli.

Nú á jólanóttunni sit ég andvaka frammi í stofu, laumast til að taka gömlu pípuna niður af hillunni og hugsa um samtal okkar Eyjólfs. Hvenær sagði Eyjólfur satt? Sagði hann mér sannleikann við hlaðborðið eða daginn eftir í fréttunum?

Ég borða ekki of mikið, tala ekki of mikið, drekk ekki óhóflega og eyði ekki um efni fram. En kannski hugsa ég of mikið. Kannski er það mitt vandamál.

———-

Aðalsteinn Leifsson