Hin raunverulegu hamskipti

Eftir Þorkel Sigurlaugsson

Hamskiptin eftir Inga Frey Vilhjálmsson
Útgefandi: Veröld 2014

Þegar þessi bók „Hamskiptin“ kom í verslanir í apríl á þessu ári hélt ég að þetta væri ekki annað en enn ein bókin um hrunið og þar að auki í DV-stíl. Þessi bók byggir aftur á móti á fleiri raunverulegum dæmisögum en margar aðrar. Bókin er skrifuð að mestu í lok árs 2013 og byrjun árs 2014 þegar rykið af bankahruninu er farið að setjast. Hamskipti hrunsins birtist hér með augum blaðamannsins. Ingi Freyr er einn af virkustu blaðamönnum landsins í rannsóknum og umfjöllun um viðskiptalífið þótt vissulega séu margir ósáttir við skrif hans.

Bókin er ágætlega læsileg og skiptist upp í skýra kafla um hin margvíslegustu vandamál, spillingu eða eftirlitsleysi. Dæmisögurnar eru margar virkilega skemmtilegar, en ályktun Inga að almenningur beri ábyrgð á hruninu finnst mér langsótt.

Ber almenningur ábyrgð á hruninu?

Í bókinni heldur höfundur því fram að almenningur beri mikla ábyrgð á hruninu af því að fólkið kaus Sjálfstæðisflokkinn og Framsóknarflokkinn til samstarfs á sínum tíma fyrir hrun. Þetta er fjarstæðukennt þegar maður horfir til kosninga þar sem kjósendur eru í raun ekki fyllilega upplýstir um stefnu flokka og má nefna fjölmörg dæmi um það. Lýðræðið er því miður ekki það fullkomið að kjósendur viti nákvæmlega hvaða stefnumál verða efst á baugi og þeir vita heldur ekki hvaða flokkar ná saman eftir kosningar. Það eru grundvallarhugsjónir flokka sem ráða því hvað fólk kýs, frekar en dægurmál þó þau fari stundum hátt.

Hver ber ábyrgð á EES og ESB?

Það voru flestir meðvirkir á árunum fyrir hrun og jafnvel Ingi sjálfur að eigin sögn. Stjórnmálaflokkar voru og eru ekki enn vakandi fyrir nýjum þjóðfélagsstraumum og nýjum þörfum, eftirliti og framtíðarsýn og ekki er hægt að skrifa þessa stöðu á almenning. Ekki er við almenning að sakast komi í ljós að það voru mistök að halda ekki áfram aðildarviðræðum að ESB og það verður ekki heldur kjósendum að þakka reynist það heillaspor að slíta viðræðunum. Meðan ekki er kosið sérstaklega um einstök álitamál með upplýstum hætti er ekki hægt að gera almenning ábyrgan. Almenningur getur því ekki borið ábyrgð á hruninu fremur en almennir starfsmenn fyrirtækis þegar það verður gjaldþrota. Þar ráða mestu stefna fyrirtækis og ákvarðanir þeirra sem hafa ákvörðunarvald, rétt eins og í stjórnmálunum.

Einkaþotur og allt ókeypis

Einn af mörgum góðum sprettum í bókinni er frásögn af ferð Inga með fleirum í einkaþotu til Barcelona í byrjun árs 2007. Allt var þetta gert í kynningarskyni þegar knattspyrnumaðurinn Eiður Smári skrifaði undir samstarfssaming við Eimskip. Þá fengu fréttamenn að sjálfsögðu ókeypis flugfar í einkaþotu með þjónustu Magnúsar Þorsteinssonar, formanns „óskabarnsins“, hótelgistingu og allt uppihald. Þá voru reyndar tvö „óskabörn þjóðarinnar“ komin í eina sæng, Eimskip og Avion flugfélagið. Gerð var tilraun til að sameina þessi félög til að gefa þeim nýjan styrk og nýja ásýnd, með þeim rökum að þau væru bæði flutningafyrirtæki. Það var aftur á móti mjög misráðið enda um tvö mjög ólík félög að ræða og „óskabörnunum“ fæddist andvana afkvæmi. Oft hafði farið fram umræða um hvort sameina ætti Eimskip og Flugleiðir, en niðurstaðan var ávallt sú sama, jafnvel gömlu kolkrabbamennirnir svokölluðu, voru því sammála. Þetta eru gjörólík fyrirtæki, með mismunandi fyrirtækjabrag, rekstarverkefni og viðskiptavini.

Besti auðmaðurinn eða hvað?

Að mati Inga var Björgólfur Guðmundsson táknmynd hins glæsta og gjafmilda auðmanns á Íslandi á árunum fyrir hrun. Ingi fjallar í bókinni um það hvernig fjárstuðningur við listir geti hugsanlega haft áhrif á listamenn eins og tekið var dæmi um þegar Björgólfur Guðmundsson vildi ekki opna Klink og Bank. Einnig hafi komið fram misvísandi skilaboð um það hvort og hversu mikil áhrif Landsbankans voru á listamenn innan Klink og Bank. Í bókinni er fjallað um aðkomu og sjónarmið þeirra bræðra Snorra og Ásmundar Ásmundarsona í því máli. Allt mjög athyglisvert og ekki síst að lesa ritgerð Hildar Jörundsdóttur til BA prófs á hugvísindasviði HÍ árið 2011, sem ég „googlaði“. Þar er fjallað um pólitískt framboð listamannsins Snorra sem gjörning.

Þeir feðgar Björgólfur Guðmundsson og Björgólfur Thor voru að mati Inga andlit einkavæðingarinnar sem hófst 2003. Það ár markar í raun upphaf bankahrunsins og á næstu árum þar á eftir voru gerð afdrifaríkustu mistök í stjórnun fyrirtækja og einkavæðingu af hálfu ríkisins frá lýðsveldisstofnun. Ingi rekur þetta ágætlega í bókinni, en hefði getað gert þessu enn betri skil með því að fara yfir þá gjörninga sem gerðir voru þann 19. september 2003 þegar bankarnir skiptu á milli sín fyrirtækjum landsmanna, nánast á einni nóttu. Þar brugðust stjórnvöld og eftirlitsstofnanir. Ég var sjálfur vitni að þessu nánast í beinni útsendingu á fundum stjórnenda Eimskipafélagsins og sem framkvæmdastjóri hjá Burðarási, dótturfélagi Eimskipafélagsins á þessum tíma. Menn í viðskiptum, einkum stjórnendur banka, störfuðu vissulega eftir því sem þeir töldu réttast á leikvelli viðskiptanna en því miður voru hvorki dómarar og línuverðir til staðar. Stjórnvöld horfðu bara á þetta úr stúkunni, en hefðu þurft að grípa inn í enda voru þessir gjörningar alls ekki í anda laga um hlutverk og eignaraðild banka að atvinnufyrirtækjum. Björgólfur Guðmundsson varð síðan dæmdur úr leik eftir bankahrunið og varð gjaldþrota. Dapurleg örlög þar sem hann var ekki alltaf gerandi, en fylgdist greinilega ekki nógu náið með nánustu aðstoðarmönnum, sem hann hafði ráðið til verka og bar því ábyrgð á. Nú er verið að vekja upp þetta mál með franskri rannsókn.

Mestu og flóknustu viðskipti Íslandssögunnar?

Við þennan tímamótagjörning þann 19. september 2003, sem er líklega einn sá flóknasti og afdrifaríkasti í Íslandssögunni, eignuðust Landsbanki Íslands og tengdir aðilar ráðandi hlut í Eimskipafélagi Íslands og Íslandsbanki eignaðist Sjóvá-Almennar tryggingar. Þessu er ekki lýst í bókinni en ég vildi rifja það stuttlega upp hér. Lokað var fyrir viðskipti í Kauphöll Íslands með hlutabréf í fjölda félaga sem tengdust þessum viðskiptum sem segir margt um það hversu róttæk og áhrifamikil þau voru. Lykilaðilar í þessu voru Íslandsbanki (hinn eldri, en ekki sá elsti), Sjóvá-Almennar (nú Sjóvá), Flugleiðir (forveri Icelandair), Eimskip (sem er nú á nýrri kennitölu en í sömu viðskiptum), Landsbanki Íslands hf. (sem fór svo í þrot og er nú aftur ríkisbanki) og fjárfestingarfélagið Straumur (sem varð síðan Straumur Burðarás og svo aftur Straumur), auk þess sem lokað var fyrir viðskipti með Framtak fjárfestingarbanka (sem varð til við sameiningu Þróunarfélags Íslands og Eignarhaldsfélag Alþýðubanka), vegna yfirtökutilboðs Straums í það félag. Samanlagt markaðsvirði þessara fyrirtækja, að Framtaki undanskildu, var 41,2% af öllu markaðsvirði fyrirtækja í úrvalsvísitölu Kauphallarinnar. Það er mér enn hulin ráðgáta hvernig þetta gat gerst og hvers vegna þetta var heimilað. Hefur ekki alveg gleymst að skrifa þessa sögu?

Markaðsvæðing hugarfarsins

Í bókinni eru því gerð mjög góð skil hvernig markaðs- og frjálshyggjuvæðing náði, eftir einkavæðingu bankanna, undirtökunum og varð þess valdandi að bankahrun varð á Íslandi. Í raun á þetta þó lítt eða ekkert skylt við svokallaða „nýfrjálshyggju“ enda er hún óskilgreint hugtak. Það sem mestu skiptir og magnaði upp vandann var að stjórnamálaflokkar stóðu á bak við þessar breytingar á viðskiptalífinu og þeir sem stjórnuðu bönkunum höfðu hvorki reynslu né þekkingu á bankarekstri. Viðskiptabönkunum var samhliða breytt í fjárfestingabanka nánast á einni nóttu sem gerði áhrif þeirra á íslenskt atvinnulíf mjög afdrifarík. Það var mikið hættuspil í þessu litla samfélagi okkar að renna saman fjárfestingabönkum og viðskiptabönkum. Þar að auki var augljóst að allir bankarnir höfðu samráð um uppstokkun atvinnulífsins og ótakmarkaðan aðgang að erlendu lánsfé til að fjármagna hana. Eftirlitskerfin voru veikburða og alþjóðlegt viðskiptaumhverfi ýtti undir vandann. Ingi bendir réttilega á að skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis hafi verið skýr hvað þetta varðar. Einkavæðing bankanna var gölluð, umfram allt pólitísk og stjórnvöld vildu ekki viðurkenna mistökin.

Hvaða einstaklingur ber mesta ábyrgð?

Ingi staðhæfir að „Davíð Oddsson sé sá einstaklingur sem beri einna mesta persónulega og siðferðilega ábyrgð á því að hafa markað farveginn fyrir hrunið með formennsku í Sjálfstæðisflokknum um langt árabil og auk þess taldi rannsóknarnefnd Alþingis að hann hafi einnig gerst sekur um vanrækslu í starfi seðlabankastjóra“, svo vitnað sé beint í það sem Ingi segir í bókinni. Ekki ætla ég að dæma um það hér, en það kom mér alltaf undarlega fyrir sjónir hvernig staðið var að einkavæðingu bankanna árið 2003 og ekki síður sú uppstokkun á eignarhaldi fyrirtækja sem bankarnir tóku að sér í kjölfarið. Ég hef alltaf verið þeirrar skoðunar að þar liggi rót hrunsins sem varð afdrifaríkara á Íslandi en flestum öðrum löndum. Það voru hin eiginlegu hamskipti. Bók Inga er enn eitt ritið sem staðfestir að svo hafi verið, þótt margt vanti upp á að því sé nægilega vel lýst.

Hverjir gættu almannahagsmuna á árunum 2003-2005? Í mínum huga er ljóst að almenningur ber ekki ábyrgð á þeirri atburðarás sem þá varð og þess vegna er ég ósammála meginályktun Inga. Saga þessa tímabils hefur aðeins verið skrifuð að hluta, þar sem allir hafa verið of uppteknir af árunum rétt fyrir og eftir hrun. Þessi ár bíða því enn rannsóknar og úrvinnslu.

Þorkell Sigurlaugsson, 7. október 2014