Gnarr’s Anatomy

Ritdómur – Eiríkur Stephensen

Útlaginn

Jón Gnarr

(Forlagið, 2015)

Jón Gnarr hefur sagt að hann trúi ekki á frjálsan vilja heldur séu allar ákvarðanir manns teknar undir áhrifum aðstæðna hverju sinni sem hver og einn hefur litla eða enga stjórn á. Svona sirka. Kannski er þetta hárrétt hjá honum en kannski er þetta líka afsökun hins ráðvillta drengstaula sem sagt er frá í Útlaganum fyrir því að geta ekki náð tökum á eigin lífi. Það er epískur lúser sem lýst er í bókinni. Hafi heili Jóns sagt honum að skrifa þessa bók eins og Jón segir sjálfur þá er hann annað líffærið til að stjórna lífi hans, hitt er typpið á honum. Ég hef aldrei lesið jafnmargar blaðsíður um typpi eins og í þessari bók og þó las ég dönsku unglingabækurnar sem minnst er á í Útlaganum og söguhetjunni sjálfri fannst of bersöglar. Það eru reyndar ekki einu uppvaxtarbækurnar sem kallast er á við í Útlaganum heldur er vísað bæði í Pétur Gunnarsson og Þórberg og það er dálítið skemmtilegt að velta fyrir sér mismunandi efnistökum þessara höfunda á þeim niðurlægjandi hörmungum sem fylgja því að vera unglingur.

Unglingurinn Jón er eins og apatískur áhorfandi að eigin lífi þar sem hver uppákoman rekur aðra og hann er einhvern veginn alltaf passívur en tekst þó að staðsetja sig í auga stormsins þaðan sem hann horfir á lífið þyrlast í kringum sig. Hann er áhuga- og framtakslaus og lengi vel heldur hann að hann hafi bara áhuga á pönki og runki (ef frá er talin leiklistin þar sem hann er í essinu sínu, en því áhugamáli sinnir hann ekki eins vel og hinum tveimur). Óhjákvæmilega þróast svo pönkið í nýbylgju og runkið í kynlíf en dóp og brennivín sjá um að halda Jóni gangandi.

Stíllinn á bókinn kom mér dálítið á óvart. Hann er hefðbundinn og tilþrifalítill og frásagnarstíllinn næstum gamaldags. Hann á hins vegar vel við æviminningaefnistökin og það má segja að húmor Jóns þurfi heldur ekki á neinum sirkustjöldum að halda. Það er þakklát tegund af fyndni þegar fólk gerir grín að sjálfu sér og í Útlaganum er af nógu að taka. Sumar senurnar eru Chaplininspíreraðar eins og lýsingin á því þegar Jón fær vinnu í Plastos og á að pakka í búnt plastpokum sem spýtast útúr þartilgerðri vél. Enn aðrar gætu verið úr smiðju Woody Allen t.d. frásögnin af því þegar vinur Jóns býður honum heim til sín að horfa á klámmynd og Jón verður beinlínis veikur af óþægindum. Oft þurfti ég að taka af mér lesgleraugun og leggja frá mér bókina svo ég gæti engst svolítið sundur og saman af hlátri. En bókin er líka dapurleg. Jón upplifði sig vonlausan og lífið tilgangslaust. Hann hefur greinilega þjáðst mikið sem unglingur og sú þjáning skilar sér vel. Helsti löstur bókarinnar er að ritstýring hefði getað verið markvissari, hún er of löng og á stöku stað gætir smáósamræmis í frásögn.

Nöturlegar lýsingar Jóns á heimavistarskólanum Núpi hafa valdið nokkrum titringi og segja sumir hann fara með ósannsögli. Fyrir lesanda sem ekki þekkir til og hefur engar forsendur til að meta sannleiksgildi frásagnarinnar eru þessi atvik sem hann lýsir meira eins og púsl í heildarmynd af ömurlegum veruleika frekar en að vera einhver aðalatriði sem sagan hverfist um. Hvort hlutirnir áttu sér stað nákvæmlega á þann hátt sem Jón lýsir og túlkar er annað mál enda kýs hann að kalla þetta skáldævisögu. Það breytir því að sjálfsögðu ekki að einhverjum kann að finnast að sér vegið.

Jón sagði í viðtali við Víðsjá í tilefni af útkomu bókarinnar að guð væri það að allt væri á endanum fyndið, sama hversu sorglegt það gæti virst á einhverjum tímapunkti. Það er allavega ljóst að hann sjálfur hefur notað húmorinn sem tæki til að takast á við sína ævi og húmorinn hefur verið instrúmental í þeim hamskiptum sem óhætt að er að segja að hafi orðið á höfundinum. Því það má vera að óhjákvæmilega verði pönk að nýbylgju og runk á endanum (vonandi) kynlíf en að Jónsi pönk yrði sá Jón Gnarr sem við þekkjum í dag var allt annað en óhjákvæmilegt.

****

Eiríkur Stephensen