Gerðu svo vel, herra blaðamaður. Samtal um leka, trúnað og ábyrgð

Einn angi lekamálsins svokallaða er hversu ríkur trúnaður blaðamanns er við heimildamann sinn ef gögn, sem lekið er, eru sett fram til að meiða þriðja aðila eða koma röngum upplýsingum á framfæri.

Einn af reyndustu blaðamönnum landsins og nú laganemi, Þór Jónsson, hefur sviðsett samtal á milli blaðamanns og heimildamanns þar sem farið er gaumgæfilega yfir þetta álitamál. Samtalið hljóðar svona:

– Gott kvöld, herra blaðamaður, ég er með gögn úr Stjórnarráðinu sem ég held að þér þættu forvitnileg, en það má enginn vita að ég sé með þau undir höndum eða hafi látið þig hafa þau.

– Áhugavert, góði spunameistari. En eru þau sannleikanum samkvæm?

– Ég veit það eitt að þessi gögn eru úr sjálfu Stjórnarráðinu, varla lýgur það, en hafðu mig samt ekki fyrir því sem í þeim stendur, blessaður. Ég er enginn rannsóknarlögreglumaður, svo að þú verður að komast að því sjálfur hvað er rétt og satt í þessu. Viltu fá þessi gögn eða ekki? Og lofarðu að segja ekki neinum hver lét þig fá þau eða hvernig þú komst yfir þau.

– Auðvitað vil ég fá þau og auðvitað lofa ég því. Annað væri siðlaust. Þú veist að trúnaðarskylda blaðamanna við heimildarmenn sína er heilög og það er beinlínis tekið fram í siðareglum Blaðamannafélags Íslands að trúnaðurinn er nauðsynlegur.

– Já, þú segir það. Eitthvað sá ég samt um að það á Netinu að fram kæmi í kanadísku siðanefndaráliti og bandarískri kennslubók að til séu undantekningar frá þeirri trúnaðarskyldu.

– Í fyrsta lagi virðist afstaða blaðamanna til trúnaðarskyldunnar ögn frjálslegri í Ameríku en í löndum Evrópu, til þess bendir m.a. samanburðarrannsókn á bandarískum og frönskum blaðamönnum. Í öðru lagi er hefð fyrir strangri trúnaðarskyldu að þessu leyti á Norðurlöndum. Hún er m.a.s. lögfest í Svíþjóð og það kom til tals að lögfesta hana hér á landi líka. Þar að auki tryggir 10. grein Mannréttindasáttmála Evrópu, sem hefur verið lögleiddur hér á landi, ekki aðeins rétt heldur líka skyldu fjölmiðla að taka við upplýsingum og skila þeim áfram. Hafðu engar áhyggjur, ég segi ekki til þín.

– Enda er ég að sjálfsögðu bara í góðri trú um að gögnin séu ósvikin og upplýsingarnar réttar.

– Já, einmitt, það skiptir öllu máli, og svo eru líka ég og ábyrgðarmaður fjölmiðilsins, sem ég starfa hjá, ábyrgir fyrir því að segja ekki fréttir nema að þær hafi upplýsingagildi og séu byggðar á trúverðugum heimildum.

– Akkúrat, það er þitt að meta frá hverju þú segir og hvernig þú segir frá því. Það getur ekki verið á mína ábyrgð, enda málið úr mínum höndum eftir að ég læt þig hafa gögnin. Þið blaðamenn hafið líka ykkar aðferðir til að sannreyna upplýsingar, ekki satt?

– Nákvæmlega. En til þess að geta lagt mat á málið þarf ég að sjá þetta sem þú ert með.

– Jú, það skil ég, en áður en ég læt þig hafa pappírana verð ég að vera alveg handviss um að þú virðir trúnað við mig. Ég ætla ekki að hætta á að þú skiptir um skoðun ef þú verður fyrir þrýstingi síðar meir.

– Það er nú meiri reisn yfir blaðamannastéttinni en svo að þú þurfir að óttast það. Íslenskir blaðamenn hafa virt trúnað, ég veit ekki annað, og Agnes Bragadóttir stóð heldur betur vörð um þá grundvallarreglu í Hæstarétti um árið. Ég myndi ekki vilja verða til þess að brestir kæmu í traust borgaranna eða starfsmanna stjórnsýslunnar til fjölmiðla svo að þeir hættu að hvísla ýmsu gagnlegu til okkar þegar þörf er á. Hvort sem ég nota þessi gögn eða ekki, þá máttu vera alveg viss um að ég afhjúpi aldrei hver lét mig hafa þau. Það þarf nú varla að taka fram að spunameistarar njóta þess trúnaðar til jafns við aðra.

– Gerðu svo vel, herra blaðamaður, hér hefurðu gögnin. Ég fer þá í trausti þess að þurfa aldrei að heyra neitt meira af þessu máli.

– Já, þú getur það, enda kæmi upp mjög erfið staða okkar á milli ef þú plataðir mig, því að ég sæti einn í súpunni. Upp frá því gæti ég ekki treyst þér.

– Þessi staða kemur ekki upp, enda ábyrgist ég ekki annað en að upplýsingarnar eiga uppruna sinn í Stjórnarráðinu, ekki að þær séu réttar. Stjórnarráðið ber ábyrgð á gögnum sínum og skjölum, þú á því sem þú skrifar. Þetta er ekki flókið mál.

– Nei, ég er sammála því, þetta er einfalt mál. Ef upplýsingarnar eru rangar klagar það nefnilega heldur ekki upp á mig ef ég get þess greinilega í umfjöllun minni hvaðan þær eru upprunnar, þó að ég haldi því ævinlega leyndu hver hafi látið mig hafa þær. Maður á að mega treysta skjölum frá hinu opinbera. Þú ert líka búinn að segja mér að þú persónulega sért í góðri trú. Ef ég efaðist um það, gæti ég hvort sem er ekki byggt á þeim gögnum sem þú hefur látið mig hafa. Sjáirðu frétt eftir mig á grundvelli þessara pappíra máttu vera viss um það, hvað sem líður öllum mögulegum eða ómögulegum undantekningum frá trúnaðarskyldu blaðamanna við heimildarmenn, að nafn þitt verður aldrei gefið upp, hvað sem á dynur.

– Hvað sem á dynur?

– Já, nema kannski ef þú afléttir af mér trúnaðarskyldunni að eigin frumkvæði. Það er ekki eins og þú hafir játað á þig barnaníð eða hótað að drepa einhvern eða ætlir að fremja landráð, þú hefur bara látið mig hafa skjöl sem hið opinbera er að vinna með. Hafi eitthvað skolast til í því sambandi getur það aldrei orðið af þeirri stærðargráðu að lýðræðisleg nauðsyn krefjist þess að ég verði píndur til sagna. Það er óhugsandi enda daglegt brauð að blaðamenn vinni með trúnaðargögn sem lekið er til þeirra, heilu lánabækur gömlu bankanna og stolnar bankaupplýsingar um þingmenn, svo að dæmi séu tekin, jafnvel fjárlagafrumvarpið sjálft. Ég man ekki eftir að blaðamenn hafi farið í Steininn út af því.

– Svo að ég er öruggur þá?

– Já, hvað mig snertir, en það er vitaskuld til í dæminu að lekinn yrði rannsakaður úr hinni áttinni, innan úr Stjórnarráðinu, og þá áhættu tekur þú – eða hver sá sem lét þig hafa gögnin. Nafn þitt er hins vegar öruggt hjá mér.

– Þá kveð ég þig, góði blaðamaður.

– Vertu sæll, ónafngreindi heimildamaður.