Fágun og fallegur óhugnaður

Ritdómur – Stefán Bogi Sveinsson

Gráspörvar og ígulker

Sjón

(JPV 2015)

Það skiptir máli hvernig bækur líta út, hvernig þær eru viðkomu og hvernig þær fara í hendi. Það er skoðun þess sem hér ritar að almennt sé útgefendum að fara fram hvað þetta varðar og margar nýjar og nýlegar bækur séu einstaklega fallegar og vel heppnaðar.

Það skiptir líka alveg sérstaklega miklu máli að útlit ljóðabókar sé vel heppnað. Það hefur sjálfsagt eitthvað að gera með það hvernig ljóð eru lesin. Ljóð eiga að miðla tilfinningum og skila verki sínu með mun lúmskari hætti en annar texti, þótt skáldlegur kunni að vera. Þegar önnur skynfæri eru virkjuð eins og kostur er með ljóðalestrinum getur það haft heilmikil áhrif á heildarupplifunina.

Gráspörvar og ígulker er fallegasta bók sem ég hef fengið í hendur fyrir þessi jól. Það er allt svo fullkomið, stærð, áferð, kápuhönnun, myndverkið á forsíðunni, litirnir og meira að segja leturgerðin. Þetta er allt svo fágað. Og það er einmitt lýsingin sem á best við bókina í heild. Þetta er fáguð bók og útlit og innihald styðja vel hvert við annað í að miðla þessari fágun.

Sjón er einn af risum íslenskra bókmennta. Það fer ekki alltaf mikið fyrir honum, en hann hverfur heldur aldrei. Hann heldur sínu striki áfram með sína einstöku rödd og einstaka stíl. Undanfarin ár hafa það verið skáldsögur hans sem hafa vakið meiri athygli en ljóðin. En rætur hans liggja í ljóðagerð og það eru alltaf veruleg tíðindi þegar ný ljóðabók frá Sjón lítur dagsins ljós, en þessi er sú fyrsta frá því að Söngur steinasafnarans kom út á því herrans ári 2007.

Sjón hefur eins og fyrr segir sinn einstaka stíl, og frá honum er ekki vikið í þessari nýju bók. Það væri ekki hægt að feðra þessa bók neinum öðrum, svo auðséð er ættarmarkið. Það sem einkennir textann er fyrst og síðan sú fágun sem ég hef áður minnst á. Sjón skrifar frábæra íslensku, og hefur augljósan unað af því að nota orð. Á köflum gæti einhverjum fundist orðfærið gamaldags, en það er aldrei stirt og aldrei tilgerðarlegt. Það má ekki rugla saman fágun og tilgerð, og texti þessara ljóða er alveg laus við það síðar nefnda. Eins og í mörgum bókum eftir Sjón eru líka víða áberandi tengsl við goðsögur og hið ævintýralega án þess þó að fantasían taki yfir í huga lesandans. Þetta skapar alveg sérstök hughrif við lestur ljóðanna sem erfitt er að koma í orð á blaði.

þótt handbragð hennar væri enn sjáanlegt á öllum sköpuðum hlutum

innsta eðli þeirra væri enn neisti af hennar eigin bálandi huga

hafði vöxturinn mótast af nábýli þeirra hvers við annan

 

vissulega var hún enn guð sítrónutrjánna

guð salamöndrunnar – guð silfurbergsins

 

en hvað um pokaúlfinn? lyfjagrasið?

hún þrýsti höfðinu fastar ofan í dimman svæfilinn

 

Það má heldur ekki halda að Sjón sé penn þó að hann sé fágaður. Það er einmitt styrkur hans í þessari bók hvernig hann getur alltaf reglulega vitnað í nokkuð groddalega hluti, víða er mannslíkaminn í stóru hlutverki, án þess að rjúfa hið fágaða heildaryfirbragð ljóðanna.

heimur okkar er ungur og enn að taka tennur

 

framtennur vaxa á fjallsbrúnum

í yfirgefnum þinghúsum

 

þær þrýstast úr holdi

banana og glampandi gluggarúðum

 

augntennur spretta á botni stöðuvatna

á fótum hægindastóla

 

endajaxlar bryðja hraðbrautir

og sviðin bein margbrenndra salamandra

 

Þetta er líka áberandi í öðrum hluta bókarinnar, danse grotesque, sem er eitt samfellt ljóð um konulík. Einstaklega fallegur óhugnaður þar á ferð.

Bókin skiptist í fjóra hluta, i, danse grotesque, ii og draumkvæði úr suðurhöfum, og má segja að fyrsti og þriðji hluti séu hefðbundin söfn ljóða en annar og fjórði hluti hvor um sig eitt samhangandi ljóð. Það er í fjórða hlutanum, og raunar líka síðasta ljóði þriðja hlutans, sem kveður við aðeins öðruvísi tón og manni finnst maður komast aðeins nær skáldinu og hann gerast persónulegri í ljóðunum. Fjórði hlutinn fær þannig sérstaka tileinkun, til ásu, og í ljóðinu hugleiðingar af annarri hæð strætisvagns… bregður fjölskyldu skáldsins aðeins fyrir í persónulegu minningabroti.

Gráspörvar og ígulker veldur okkur sem kunnum að meta Sjón sannarlega engum vonbrigðum. Þetta er falleg og fáguð ljóðabók fyrir þá sem unna góðum ljóðum. Það er kannski ekki víst að hún verði neitt til þess að auka almannahylli skáldsins góða. En ég hef á tilfinningunni að almannahylli sé ekki endilega það sem hann sækist eftir hvort sem er.

Stefán Bogi Sveinsson