Er hægt að kjósa burt skuldir?

Við lifum á áhugaverðum tímum. Síðan Geir bað guð að blessa Ísland hafa landsmenn vart haft undan að kynna sér málin, reyna að skilja hvernig í öllu liggur og velta fyrir sér hvað best sé að gera í stöðunni hverju sinni. Við höfum verið í sjokki, öskureið, reynt að hugsa um annað, hlúð að börnunum og eigin sálarheill, gefist upp, orðið öskureið aftur og svo framvegis. Það er ekki fyrr en nú á síðustu vikum þegar ljóst er að gjaldeyrishöftunum verður aflétt að einhverju leyti að við í raun sjáum að það er ljós við enda ganganna. Samt er þetta ekki búið. Og kannski er þessi þrautarganga rétt að byrja sunnar í álfunni.

Pólitíkin hér á landi er þó enn í klessu. Við hrunið fæddist krafa um meira og betra lýðræði. Mörg okkar héldu að það væri hægt að útvista lýðræðinu til stjórnmálamanna með kosningum á fjögurra ára fresti. Samt voru stjórnmálin oft ansi súr líka fyrir hrun. Við munum öll eftir sápuóperunni Borgarstjórn Reykjavíkur og REI æfingarnar árin 2006-10. En eftir hrun átti fólkið að ráða. Og konur, enda voru útrásarvíkingarnir aðallega karlar. Síðan hefur mikið vatn runnið til sjávar og við meðal annars haldið þrjár þjóðaratkvæðagreiðslur. Og þrátt fyrir kröfu um aukið lýðræði minnkar kosningaþátttakan og fólk virðist enn vantreysta stjórnmálafólki og –flokkum.

Það hefur ekki farið framhjá áhugamönnum um lýðræðisumbætur að víða er litið til Íslands og það af mörgum talið fyrirmynd annarra landa. Goðsagnirnar um litla, sæta landið sem stakk öllum banka- og stjórnmálamönnunum í fangelsi, kaus burtu allar skuldirnar og fólkið sem samdi nýja stjórnarskrá á facebook (sem tók að sjálfsögðu gildi) hafa lifað góðu lífi, ekki síst í Suður-Evrópu þar sem efnahagsástandið hefur fífellt versnað. Hingað hafa streymt fjölmiðlamenn, kvikmyndagerðarfólk og akademónar, flestir til að fá orðróminn staðfestann og komast að því hvernig fólkið í þeirra landi geti endurtekið leikinn. Og maður horfir á ljósin í augum þessa fólks slökkna þegar maður útskýrir að þar til nýlega hafi banksterarnir allir gengið lausir, stjórnarskráin hafi verið svikin og að hinn dæmdi stjórnmálamaður sé sendiherra Íslands í Washington. Landið sé auk þess enn skuldum hlaðið, noti matador-peninga í og bankarnir séu ríki í ríkinu. Fjárfestingatækifæri séu fátækleg í læstu hagkerfi og þegar væri verið að blása í næstu bólu. Auk þess sökkar ríkisstjórnin og síðan hún tók við hafi veðrið verið hörmung! Og nei, við trúum ekki heldur á álfa.

Þrátt fyrir ótal tilraunir til leiðréttinga eru goðsögurnar um Ísland langlífar og það má sjá enduróminn af þeim, t.d. á Spáni og Grikklandi og að vissu leyti er það ágætt að íbúar þeirra landa trúi því að einhversstaðar sé hægt að breyta hlutunum og að fólkið geti tekið völdin aftur í sínar hendur. Goðsögurnar verða þó ekki sannari fyrir það.

Fyrir rúmri viku boðaði Alexis Tsipras, forsætisráðherra Grikklands, til þjóðaratkvæðagreiðslu um hvort gríska þjóðin vildi samþykkja samningstilboð lánardrottna gríska ríkisins. Ég velti fyrir mér hvort sú hugmynd hefði komið upp án Icesave málsins og skakkann enduróminn af goðsögunum um Ísland.

Það er oft þannig með hugmyndir að þær liggja í loftinu. Margir fá sömu hugmynd í einu, ekki endilega vegna þess að þeir sjálfir séu svo snjallir heldur vegna þess að fyrri atburðir hafa lagt línurnar. Kannski hefði gríska þjóðin staðið í nákvæmlega sömu sporum þótt íslenska bankakerfið hefði ekki hrunið en kannski ekki.

Ég er lýðræðissinni. Ég vil meiri völd til fólksins og ég treysti fólkinu best til að taka stórar og mikilvægar ákvarðanir fyrir þjóðir sínar. Stjórnmálamönnum hættir til að hugsa um eigin hag, hag flokksins og jafnvel hag þeirra sem hafa styrkt þá sjálfa eða flokkinn fjárhagslega þegar þeir taka ákvörðun. Ég held að fólkið hugsi einnig um sinn eigin hag en að hagsmunir einstaklinga séu í flestum tilfellum líklegri til að endurspegla þjóðarhag en hagsmunir stjórnmálamannanna. Því fer betur á því að fólkið taki svona ákvarðanir sjálft. En til þess að beint lýðræði virki þurfa nokkrir hlutir að vera í lagi.

Tvær af mikilvægustu undirstöðum beins lýðræðis er annars vegar aðgangur að óháðum og traustum upplýsingum og hins vegar tíma til að melta þær. Fólk þarf að geta séð valkostina fyrir sér og skilið út á hvað þeir ganga. Það er erfitt að halda því fram að þetta tvennt hafi verið í lagi í atkvæðagreiðslunni á Grikklandi síðustu helgi. Boðað var til hennar með afar stuttum fyrirvara og kjósendur virtust framan af nokkuð óvissir um hvað atkvæðagreiðslan snérist í raun um. Öllum var til að byrja með ljóst hvað já-ið þýddi. Með jái myndi gríska þjóðin samþykkja hina kreppudýpkandi afarkosti þríeykisins. Þegar leið á vikuna tilkynntu leiðtogar Syriza að þeir myndu segja af sér, yrði jái-ð fyrir valinu. Atkvæðagreiðslan var því í ofan á lag um hvort ríkisstjórnin héldi velli. Hins vegar var miklu óljósara hvað nei-ið þýddi og eiginlega vitum við það ekki enn.

Í fullkomnum heimi snúast þjóðaratkvæðagreiðslur um skýra valkosti. Í lögum um framkvæmd þjóðaratkvæðagreiðslna segir í 3. gr.: „Á kjörseðli skal skýrt koma fram spurning um hvort kjósandi samþykki þá tillögu sem borin er upp og gefnir tveir möguleikar á svari: „Já“ eða „Nei“.“ Í hinum fullkomna heimi virða stjórnvöld einnig niðurstöður þjóðaratkvæðagreiðslna, hvort sem þær eru lögum samkvæmt bindandi eður ei. Og í fullkomnum heimi er heldur ekkert til sem heitir „pólitískur ómöguleiki“. Stjórnmálamenn sem segjast í kosningabaráttu treysta þjóðinni til að taka stórar ákvarðanir verða að standa við stóru orðin. Og þeir verða líka að geta unað niðurstöðu sem ekki er endilega í takt við það sem þeir sjálfir hefðu viljað.

Í þeirri lýðræðisvakningu sem hefur átt sér stað síðustu misseri höfum við aftur og aftur séð stjórnmálamenn reyna að nota þj orrustunni við Triokuna. fs að hann vildi að þj „t bindandi eður ei. þeirra sem hafa styrkt þóðaratkvæðagreiðslur, raunverulegar og hugsanlegar, í popúlískum tilgangi eða til að koma sér undan því að svara óþægilegum spurningum. Og svo virðist stundum bara eiga að taka mark á þjóðaratkvæðagreiðslunni ef niðurstaðan er stjórnmálamanninum þóknanleg. Bjarni Benediktsson, rétt eins og flestir núverandi ráðherrar hans flokks, lofaði þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB umsóknina fyrir kosningar árið 2013. Enn aðrir og enn ómerkilegri stjórnmálamenn hafa viljað atkvæðagreiðslur um „skipulagsmál“ er varða moskur. Í raun ættu mannréttindamál (eins og trúfrelsi) aldrei að fara í þjóðaratkvæðagreiðslur því mannréttindi eiga ekki að vera háð vilja meirihlutans. Mannréttindi eiga einmitt að vera algild – óháð vilja meirihlutans hverju sinni. Samt var ekki annað hægt en að gleðjast þegar Írar heimiluðu hjónabönd samkynhneigðra með þjóðaratkvæðagreiðslu.

Krafan um meiri völd til fólksins og virkara lýðræði er réttmæt og tilraunir með beint lýðræði eru spennandi og deiglan heit þessa dagana. Umgjörðin þarf hins vegar að vera skýrari, fleiri þurfa að geta kallað eftir þjóðaratkvæðagreiðslum (t.d. minnihluti þings og ákveðinn hluti þjóðarinnar sjálfrar) og tilgangurinn og valmöguleikarnir þurfa að vera skýrir.

Alexix Tsipras hélt þjóðaratkvæðagreiðslu um skuldamál Grikkja, ekki endilega vegna þess að hann vildi í raun að þjóðin réði ferðinni (þótt að sjálfsögðu sé ekkert eðlilegra en að þjóðin ráði í jafn stórum og mikilvægum málum), heldur til að fá þjóðina til að bakka sig upp í orrustunni við triokuna. Í grunninn er ég ekki hrifin af því að þjóð sé stillt upp við vegg með þeim hætti en sú gjörð verður þó að skoðast í ljósi aðstæðna. Í raun var Tsipras að reyna að skapa svipaðan þrýsting á viðsemjendur sína og varð hér (þrátt fyrir því að ríkisstjórnin kærði sig ekkert um þann þrýsting) eftir Icesave atkvæðagreiðslurnar þar sem þjóðin sagði einfaldlega nei og samningar ríkisstjórnarinnar við Breta og Hollendinga sigldu ítrekað í strand. Það sem sjaldnar er þó talað um er að það umboð sem troikan, viðsemjandi (eða handrukkari) Grikkja í skuldastríðinu, hefur er ekki sérlega lýðræðislegt. Vissulega er framkvæmdastjórn ESB á einhvern hátt lýðræðislegt fyrirbrigði, þar sem fulltrúar allra aðildarríkja sitja en Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn og Evrópski seðlabankinn eru það síður. Enn hefur engin atkvæðagreiðsla farið fram meðal annarra íbúa álfunnar um hvað fólk vilji gera í stöðunni. Málið varðar nefnilega miklu fleiri en Grikki. Vilja íbúar Evrópu fórna Evrópuhugsjóninni vegna skulda eins aðildaríkis og hafa þeir einhverja trú á að hægt sé að komast út úr efnahagskreppum með áframhaldandi niðurskurði? Mun hið stóra Oxi eða Nei Grikklands að lokum leiða til mannúðlegri aðgerða, raunverulegrar aðstoðar og skuldaafskrifta?