Einu sinni var: Þegar allir flokkar vildu losna við krónuna hið fyrsta

Stutt sögulegt yfirlit – Karl Th. Birgisson

Fyrir örfáum árum voru allir flokkar á Íslandi sammála um að íslenzka krónan gæti ekki verið gjaldmiðill okkar til frambúðar. Hún væri ekki nothæf.

Nú virðast þrír þeirra hafa skipt um skoðun: Framsóknarflokkur, Sjálfstæðisflokkur og Vinstri græn, en þau síðastnefndu þó bara að hluta.

Fyrir nokkrum árum varð á Íslandi tvöfalt hrun: Gjaldeyris- og bankahrun. Þetta tvennt fer ekki alltaf saman og raunar er algengara að annað gerist án hins.

Hrun bankanna kostaði hluthafa hans stórfé, þótt ómögulegt sé að mæla það. Langmesta tjónið lenti þó á erlendum kröfuhöfum, þeim sem höfðu lánað bönkunum. Það skipti þúsundum milljarða króna. Ríkið tók að sér að endurreisa bankana með ærnum tilkostnaði, en í sumar kom í ljós að ríkissjóður hafði grætt á öllu saman, eins ótrúlega og það nú hljómar.

Sú mynd er að vísu flóknari, til dæmis vegna tapaðra skatttekna, en sjálft hrun bankanna reyndist Íslendingum ekki dýrkeyptast.

Hrun krónunnar varð öllum almenningi miklu dýrara. Með því hækkaði höfuðstóll verðtryggðra lána og lán í erlendri mynt stökkbreyttust. Verðlag hækkaði, kaupmáttur minnkaði. Tugþúsundir komust beinlínis í þrot.

Erlendu lánin höfðu hins vegar verið hagstæð og freistandi af því að gengi krónunnar hafði verið haldið uppi með himinháum stýrivöxtum. Hingað streymdi gjaldeyrir, allir vildu lána Seðlabankanum við svo háum vöxtum, og venjulegu fólki var vitaskuld hagstæðara að taka lán í evrum eða jenum á nánast núll prósent vöxtum fremur en hávöxtunum sem fylgdu krónunni.

En svo hrundi blessuð krónan. Eins og hún hefur gert reglulega í hundrað ár. Hún hrundi reyndar ekki með bönkunum. Það gerðist löngu fyrr. Strax í vikunni fyrir páska 2008 sagði Geir H. Haarde forsætisráðherra: Botninum er náð. Hann átti við gengi krónunnar. Um haustið kom svo síðasta höggið.

Gjaldmiðlar geta lifað á hávöxtum um stund vegna skammtímafjárfestinga útlendinga, en þeir lifa til lengdar á traustinu sem er borið til þeirra. Krónan á þar enga innistæðu eins og dæmin sanna.

Stjórnmálamenn og -flokkar horfðu saman á endurtekið efni þegar krónan hrundi haustið 2008 og komust að sameiginlegri niðurstöðu: Við verðum að setja krónuna í höft og taka svo upp annan gjaldmiðil.

Núna, örfáum árum síðar, virðast þrír stjórnmálaflokkar vera tilbúnir í enn eina endursýningu. Eða í það minnsta tveir og hálfur.

Myndin sem fylgir þessum texta segir sína sögu um Sjálfstæðisflokkinn. Bjarni Benediktsson og Illugi Gunnarsson skrifuðu á sínum tíma grein þar sem þeir vildu beinlínis sækja um aðild að Evrópusambandinu. Meginröksemdin var ónýt króna. Meira að segja eftir að Bjarni varð formaður flokksins vildi hann taka upp evru.

Núna þykir þeim sama flokki íslenzka krónan vera allra meina bót. Vextir á henni eru þó fimm- til sjöfaldir á við alvörugjaldmiðla. Upp undir tuttugu prósent, ef þið hafið tekið raðgreiðslulán hjá VISA nýlega. Og gjaldeyrir streymir aftur inn vegna vaxtamunar.

Hvað breyttist hjá Sjálfstæðisflokknum? Þið verðið að spyrja þau. Hagfræðin og lögmál gjaldeyrismarkaða eru óbreytt.

Einhverjir myndu nefna pólitísku skýringuna, að enn þyki gott að geta flutt peninga frá launafólki til útflutningsfyrirtækja þegar gefur á bátinn. Í hundrað ár hefur reynzt vel að lækka kaup fólks í gegnum gjaldmiðilinn.

Forystumenn Framsóknarflokksins voru alþóðasinnar lengi eftir síðustu aldamót, svo sem Halldór Ásgrímsson og Valgerður Sverrisdóttir. Það var Sigmundur Davíð Gunnlaugsson lengst af líka.

Eins og aðrir vissi hann að krónan var ekki nothæf til frambúðar. Innan flokksins náðu hins vegar ESB-andstæðingar undirtökunum og þá þurfti að finna annan gjaldmiðil en evru í stað krónu.

Lausnin? Jú, Kanadadollar. Hann væri svo stabíll.

Ekki einasta talaði Sigmundur Davíð fyrir þessari hugmynd við hvern sem heyra vildi. Það gekk svo langt að hópur manna honum nátengdur bar upp slíkt erindi við kanadíska sendiráðið og Sigmundur sjálfur talaði fyrir henni í viðtölum við kanadíska fjölmiðla haustið 2011. Fyrir aðeins fimm árum.

Hvað breyttist? Hér verður engin tilraun gerð til að útskýra eða leggja mat á hvað Framsóknarflokkur Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar hugsaði eða gerði. Það er of flókið og pínlegt.

Niðurstaðan er samt sú, að Framsóknarflokkur bæði Sigmundar og Sigurðar Inga Jóhannssonar leggja krónuna nánast að jöfnu við fjallkonuna. Hann dýrkar hana. Um leið segjast þeir vitaskuld vilja afnema bæði verðtryggingu og hávexti.

Víkur þá sögu að Vinstri grænum. Þar er sagan talsvert flóknari, en einkennin hin sömu. Þegar krónan hrundi síðast lagði Steingrímur J. Sigfússon til að við tækjum upp norska krónu. Rökin fyrir valinu voru óljós, en orsökin þessi kunnuglega: Íslenzka krónan er ekki nothæf.

Ekki þarf að rifja hér upp hversu Steingrími þótti skömmu síðar og lengi enn íslenzka krónan hafa bjargað Íslandi út úr hruninu, rétt eins og Bjarna og Sigmundi Davíð.

Steingrími og Vg til hróss er þó rétt að rifja upp, að alveg hálfu ári fyrir hrun báru þau Katrín Jakobsdóttir upp nýstárlega tillögu: Tökum upp samnorræna krónu. Rökstuðningur fyrir hugmyndinni var sá sami og fyrr: Íslenzka krónan er of lítil og við getum ekki notað hana.

Engum sögum fer af viðbrögðum frænda okkar á Norðurlöndum við þessu neyðarkalli, en forystumenn Vinstri grænna gerðu sér glögga grein fyrir vandanum við gjaldmiðilinn áður en nokkurt bankahrun varð.

Við bætist svo, að núverandi varaformaður Vinstri grænna talar enga tæpitungu um gjaldmiðilinn og nauðsyn þess að finna annan betri. Formaðurinn, Katrín, er þó allajafna hálfvolg þegar talið berst að þessu og minnir mjög á Steingrím Joð í málflutningi sínum.

Ekki þarf að hafa hér orð um afstöðu Samfylkingar og Bjartrar framtíðar um gjaldmiðilinn. Viðreisn vill festa gengi krónunnar við einhvern gjaldmiðil (helzt evru) og nota gjaldeyrisforðann til að verja krónuna fyrir hinum fyrirsjáanlegu boðaföllum, kaupa og selja. Rökin eru einkum þau, að forðinn sé svo stór núna, að slík stefna sé ekkert áhyggjuefni.

Ef hins vegar olíuverð hækkar, fiskverð lækkar eða eitthvað af hinu gerist sem eykur þrýsting á krónuna – eða bara þegar spekúlantarnir ákveða að rétt sé að dömpa krónunni – þá verða öll myntráð jafndýr og allur forði klárast þegar harðnar í ári.

Er ég að gleyma pírötum? Nei. Í gjaldeyrisstefnu þeirra segir heimila skuli notkun „hliðargjaldmiðla“. Ekki er ljóst hvort það á við hefðbundna gjaldmiðla eða bara bitcoin, en þeir bæta við að kanna skuli kosti þess að „breyta útgáfufyrirkomulagi íslensku krónunnar í heildarforðakerfi.“

Áreiðanlega fín stefna, ef einhver væri til í að skrifa hana á mannamáli. Hljómar samt eins og píratar hafi ekki endilega mikla trú á krónunni í frjálsum, alþjóðlegum viðskiptum.

Er hér einhver niðurstaða? Já.

Fyrir fimm til átta árum vildu allir flokkar skipta um gjaldmiðil.

Þeim fækkaði, en eru sem betur fer ennþá fleiri en hinir. Og það sem meira máli skiptir: Virðast hafa meira fylgi.

Í næstu kosningum þarf þess vegna kannske ekkert að tala um vexti og verðtryggingu. Það er ekki gert í nágrannalöndunum.

Og þá þarf heldur ekki að skrifa greinar eins og þessa.