Bráðnauðsynlegur besserwisser: „Virðist hann stundum telja sig óskeikulan“

Ritdómur – Karl Th. Birgisson

Sumum vinum mínum er í nöp við Jón Steinar Gunnlaugsson. Það hef ég alltaf átt bágt með að skilja. Jón Steinar er algerlega nauðsynlegur og við værum fátækari án hans.

Hann hefur lengi verið óragur við að halda fram óhefðbundnum skoðunum, þótt óvinsælar séu, ef hann telur þær réttar og getur rökstutt þær. Við þurfum fleira fólk en ekki færra af því tagi. Þess utan er hann húmoristi og það veit almættið að nóg er af hinni tegundinni í opinberri umræðu.

Að því sögðu er þetta næstum óhjákvæmileg niðurstaða: Bók hans (Í krafti sannfæringar – Saga lögmanns og dómara (Almenna bókafélagið)) er skyldulesning hverjum þeim sem lætur sig samfélagið nokkru varða. Eða bara þeim sem hefur gaman af vel skrifuðum texta.

Að því sögðu líka er þetta óhjákvæmileg viðbót: Bókin er ein samfelld útlistun á því hvernig Jón Steinar Gunnlaugsson hefur alltaf rétt fyrir sér. En það er allt í lagi og hefur verið gert áður. Jón Baldvin gaf út slíka bók hér um árið og Steingrímur Joð eina í fyrra. Og þær voru hreint ekki svona leiftrandi skemmtilegar aflestrar.

———-

Ætlun Jóns Steinars er líklega að gefa lesendum yfirlit um ævi og starf. Bókin hefst og endar á æsku, uppruna og fjölskyldu og allt er það fallegt, en það eru síðurnar inn á milli sem eru fróðlegastar.

Þar fer Jón Steinar yfir ýmis dómsmál sem hann hefur rekið, einkum þau sem snúa að grundvallaratriðum í réttarfari. Það er afskaplega lærdómsrík lesning, ekki bara af því að málin sjálf séu forvitnileg, heldur af því að Jón Steinar kann að koma frá sér lögfræðilegum spurningum og álitamálum á mannamáli svo að jafnvel óinnvígðir skilja hverjir núningsfletirnir eru. Sú kúnst er því miður ekki kennd í lagadeildum háskóla.

Lögfræði er nefnilega ekki bara fyrir lögfræðinga. Hún skiptir okkur öll háalvarlegu máli, eins og nýlegir dómar um gjaldeyrislán sýna til dæmis. Og við þurfum að ekki bara að vita hvað telst rétt og rangt, heldur líka hvers vegna hæstiréttur telur eitt löglegt en annað ekki. Slíkt les venjulegt fólk ekki út úr dómum réttarins enda eru þeir skrifaðir fyrir aðra lögfræðinga.

Innan um frásagnir af dómsmálum eru endurbirtar greinar um þjóðfélagsmál og jafnvel heilu ritdeilurnar. Það allt hefði líklega þurft meiri ritstýringar við, en slíkir smámunir gleymast um leið og kynnt eru til sögunnar til dæmis bréfaskipti þeirra Þorgeirs Þorgeirsonar. Þeir gimsteinar einir væru bókarinnar virði.

Rauði þráðurinn í dæmunum, sem Jón Steinar rekur, er réttlætiskennd hans sjálfs og barátta fyrir umbótum í réttarfari, rökréttri hugsun almennt og samræmi í dómaframkvæmd. Um ekkert þessara er nokkur ástæða til að efast (þótt sjálfhælni skíni vissulega í gegn), en heilli mynd af manni hefði fengizt ef höfundurinn hefði sagt í svosem tveimur aukasetningum að hann hefði líka tekið að sér mál þar sem málstaðurinn var kannske ekki alveg jafngöfugur eða bara sem var borgað vel fyrir án þess að nokkur prinsipp væru lögð að veði. Slík „játning“ hefði í engu minnkað hlut Jóns Steinars eða gert hann að „verri“ lögmanni, en hefði gert lýsingu á löngum ferli blæbrigðaríkari og sannferðugri.

Hin lögfræðilega meginhugsun, sem Jón Steinar aðhyllist, er að dómarar eigi að dæma eftir bókstaf og merkingu laganna og fara eftir viðurkenndum réttarheimildum. Þeir eigi með öðrum orðum ekki að „setja lög“ með einhverjum lögfræðilegum leikfimiæfingum, nýstárlegum túlkunum á stjórnarskránni eða öðrum æðri réttarheimildum, heldur segja: Þetta eru efnisatriði og málsatvik og þetta segir lagabókstafurinn. Ergó: Þetta er rétt niðurstaða.

(Hin meginhugsun Jóns Steinars í lögfræði er – surprise! – að það sé bara til ein rétt niðurstaða í hverju dómsmáli. Hana þurfi bara að finna út frá því sem lögin segja og málsatvik sýna.)

Meðal lögspekinga eru mjög skiptar skoðanir um slíka „íhaldssemi,“ eins og Jón Steinar rekur gagnleg dæmi um í bók sinni, til dæmis í bráðfróðlegum skoðanaskiptum hans og Sigurðar Líndals (113-138). Þar eru tveir lögfræðingar sem kunna aldeilis að koma orðum að sínu og útskýra flókin alvörumál.

Einn angi þessara deilna um „íhaldssemi“ og „aktívisma“ meðal dómara birtist með undurfurðulegum en þó raunverulegum hætti haustið 2001. Þá flutti maður, sem gjarna kallar sig lögfræðing þótt hann hafi aldrei praktíserað sem slíkur heldur verið á opinberu framfæri, fyrirlestur á fundi hjá félagi lögmanna.

Þarna voru nýfallnir dómar í stórum málum í hæstarétti, öryrkjamálinu og kvótamáli, sem í báðum tilvikum féllu ríkinu í óhag vegna túlkunar hæstaréttar á stjórnarskránni. Lögfræðingurinn þaulreyndi var – stöðu sinnar vegna – ekki sáttur við hæstarétt, kallaði dómarana félagsfræðinga og spákellíngar, og sagði að við gætum lokað sjoppunni og flutt til Kanarí ef við slíkt ætti að búa.

Hann lagði til í þessu erindi á fundi lögmanna að réttarfarinu í landinu yrði breytt þannig, að í stað þess að hæstiréttur túlkaði stjórnarskrána þá yrði stofnuð sérstök skrifstofa innan forsætisráðuneytisins (hans) sem sæi um þetta. Í staðinn fyrir allar þessar spákellíngar.

Þetta tilllaga var alvarleg af því að lögfræðingurinn var í aðstöðu til að reyna að hrinda henni í framkvæmd. Það gerðist sem betur fer ekki. En þetta er nefnt hér sem dæmi af því að Jón Steinar skrifar ekki í fræðilegu tómarúmi.

———-

Eðli mála samkvæmt hefur gagnrýni Jón Steinars ekki sízt beinzt að hæstarétti og síðasti hluti bókarinnar snýst einkum um það, hvaða áhrif Jón telur málflutninginn hafa haft á samskipti sín við einstaka hæstaréttardómara. Það er á köflum alveg ævintýraleg lesning.

Dæmin verða ekki rakin hér, en það segir sína sögu að þegar Jón Steinar ákvað loks árið 2004 að sækja um stöðu dómara beittu átta af níu dómendum við réttinn sér gegn honum af fullum þunga. (Sá níundi var Ólafur Börkur Þorvaldsson, en þeir Jón Steinar þekktust ekkert á þessum tíma.) Þeir lögðust meira að segja í leit að umsækjendum sem gætu skákað honum.

Hvurnig má nú annað eins vera? Jón Steinar fyrir sitt leyti rekur dæmi og segir sögur, sem hann dregur ályktanir af. Þau dæmi duga honum máske, en þau eru ekki nægilegt fóður fyrir lesandann, ef ætlunin er að hann skilji þessar furður. Lesandanum dugar ekki að höfundurinn hafi „skynjað“ eitthvað sérkennilegt eða haft „óþægilega tilfinningu“ – það er of huglægt til að nægja sem rökstuðningur.

Upplifun Jóns Steinars á óvild einstakra dómara í hans garð gekk svo langt, að hann fór formlega fram á við réttinn að Hrafn Bragason sæti ekki í málum sem hann flytti. Við þessu varð rétturinn ekki enda vandséð að lögmenn geti með þeim hætti nánast valið sér dómara til setu í málum (248-249).

Allt að einu þótti lögmanninum sér skylt að vara umbjóðendur sína við ef Hrafn dæmdi í málum hans, svo megn var upplifun hans af andúð dómarans. Þó upplýsir hann líka að Hrafn hafi iðulega dæmt honum „í vil“.

Steininn tók svo úr vorið 2004 þegar Jóni þótti hæstiréttur hafa dæmt svo oft svo vitlaust – líklega af andúð á honum persónulega, því að aðrar skýringar fann hann ekki – að hann tilkynnti með bréfi að hann væri hættur að flytja mál fyrir réttinum. Hann gæti ekki boðið umbjóðendum sínum „upp á svona trakteringar æ ofan í æ“ (265).

Og þannig var sumsé stemmningin þegar hann sótti um að starfa með þessu sama fólki ekki löngu síðar og verður að teljast með nokkrum ólíkindum.

Aðrir en Jón Steinar eru ekki til frásagnar um það sem þarna gekk á og illa geta dómararnir svarað fyrir sig. Jóni væri eflaust ekkert kærkomnara en að til dæmis Markús Sigurbjörnsson svaraði honum og það yrði áreiðanlega ein skemmtilegasta ritdeila seinni ára, en það mun ekki gerast.

Lesandinn tekur hins vegar eftir því, að Jón Steinar virðist aldrei leita skýringa hjá sjálfum sér. Hann lítur svo á, að gagnrýni hans (stundum mjög óvægin) á störf réttarins hafi ein og óstudd skapað þessa óvild. Er sennilegt, að málefnaleg gagnrýni ein og sér verði til þess að gamlir kunningjar og vinir snúist gegn honum einn af öðrum í að því er virðist algerri fyrirlitningu? Eru aðrar skýringar tiltækar?

Er mögulegt til dæmis, að Jón Steinar Gunnlaugsson sé yfirgangssamur frekjuhundur? Það er ekki óþekkt meðal þeirra sem eru einlæglega sannfærðir um ágæti eigin skoðana og nenna ekki að eyða tíma sínum í það sem þeir telja hreina vitleysu.

Jón Steinar þarf ekki einu sinni að vera frekjuhundur til þess að þetta sé ein skýringin. Það nægir að aðrir upplifi hann þannig – jafnvel með röngu. Hann þarf ekki annað en að virðast úr hófi fram óbilgjarn eða „ákveðinn“ aðeins of oft til þess að fólk bregðist við og hafi ekki áhuga á að vinna með honum. Það gildir um dómara ekki síður en aðra.

Hver sem skýringin er, þá mat Jón Steinar stöðu sína þannig að nauðsynlegt væri að láta óvenjuleg meðmælabréf fylgja með umsókninni um dómarastarfið. Í þeim bréfum var ekki lýst hæfni hans, þekkingu eða reynslu sem lögmanns. Nei – þau voru bevís upp á að hann væri yfirleitt í húsum hæfur.

Einhverjir vilja kannske afgreiða þetta allt saman sem paranoju Jóns Steinars eða ranga „upplifun“ hans – ímyndun jafnvel. Það er rangt.

Jón Steinar lýsir því í bókinni að við breytingu á lögum um héraðsdómara árið 2011 hafi hæstiréttur „notað ferðina “ og látið breyta lögum um kjör forseta hæstaréttar – eingöngu til að koma í veg fyrir að Ólafur Börkur og hann sjálfur yrðu næstu forsetar réttarins, sem orðið hefði að óbreyttum lögum (330-331).

Það vill svo til að ég veit að þetta er rétt. Alþingi fékk á þessum tíma skýr skilaboð frá réttinum um að þetta væri vilji hans og aðalrökstuðningurinn var að koma þyrfti í veg fyrir að þessir menn yrðu forsetar hæstarréttar.

———-

Ef Jón Steinar ætlaði að bregða upp ævisögulegu yfirliti hefur það tekizt vel, en þó ekki nema að hluta. Það verður til dæmis að teljast töluvert afrek í næstum 400 síðna bók að „afgreiða“ vináttuna við Davíð Oddsson á sex blaðsíðum og nefna hann svo nokkrum sinnum til viðbótar i forbifarten. Jón Steinar hefur ekki í öðrum efnum orðið uppvís að slíkri fámælgi.

Í upphafi var nefnt, að í bókinni verður þess ekki vart að Jón Steinar hafi nokkru sinni haft rangt fyrir sér. Hitt er enn meira áberandi, að honum virðist eiginlega aldrei hafa orðið neitt á. Í þessi örfáu skipti, sem hann hefur þurft að biðjast afsökunar, var það ekki vegna þess sem hann sagði heldur hvernig hann sagði það. Það er ekki síðra afrek en orðfæðin um bezta vin hans.

Stundum bregður höfundur líka upp mynd af sjálfum sér sem honum þykir alveg eðlileg, en kemur öðrum spánskt fyrir sjónir. Þannig virðist hann ekki sjá neitt athugavert við að hæstaréttardómari veiti forsætisráðherra lögfræðilega ráðgjöf í mikilsverðu máli (Icesave) sem líkur voru til að kæmi fyrir réttinn í einhverju formi síðar. Hann bætti um betur og tók að sér að messa yfir pólitískum forystumönnum um sama mál og virðist bara nokkuð stoltur af árangrinum (196-199).

Nokkrum sinnum bregður svo fyrir liðshugsunarhætti, ég segi ekki klíkuhugsun, sem oft virðist ríkjandi í tilteknum kreðsum í Sjálftstæðisflokknum. Þannig vildi til, að Jón Steinar og Jón Baldvin tókust á í einum anga áfengiskaupamála Magnúsar Thoroddsens. Nokkru síðar leitaði Jón Baldvin eftir starfskröftum nafna síns í fjölskyldumáli.

Þetta kom Jón Steinari á óvart „í ljósi forsögunnar“ (78). Hvers vegna í ósköpunum? Er það svo í hugarheimi Jóns Steinars, að fólk skiptist í lið eða klíkur eftir afskiptum sínum af einstaka málum eða jafnvel eftir afstöðu til einstaka manna? Að menn séu ekki metnir að verðleikum vegna slíks?

Og einstaka sinnum þarf lesandinn að verjast hlátrasköllum þegar bókarhöfundur verður óvart bráðfyndinn án þess að ætla sér það, eins og í þessum ummælum um Markús Sigurbjörnsson: „Virðist hann stundum telja sig óskeikulan“ (265).

Herðubreið gefur bók Jóns Steinars Gunnlaugssonar fjóra og hálfa stjörnu af fimm í boði.