Ástarsaga úr Hlíðarendakoti. En líka um veðrið sem getur reynt á rómantíkina

Eftir Runólf Ágústsson

Góðir afmælisgestir, mamma og þú kæra afmælisbarn, elsku pabbi!

Fyrir 90 árum og tveimur dögum fæddist síðasta barn ágústmánaðar árið 1927. Þar bættist þú í hóp tveggja eldri bræðra, tvíburanna Alberts og Guðna, sem höfðu fæðst 11 mánuðum áður eða svo. Hún Margrét amma mín eignaðist sem sé þrjá drengi á innan við ári og virtist samkvæmt sögum ekki þykja það neitt tiltökumál. Að minnsta kosti man ég eftir því að Árni heitinn Tómasson frá Barkarstöðum, sá mikli sagnamaður, sagði mér eitt sinn að þetta haustið, rétt eftir fæðingu þína var hún að vinna við heyskap úti á engjum fyrir utan Teigsvöllinn í fjarveru afa, sem var farinn í leitir. Þar lét hún Grímsa gamla standa undir votabandsböggum meðan hún lyfti þeim sjálf og hengdi á klifbera.

Það er kannski dæmigert fyrir það hvað þessir dagar árið 1927 eru langt í burtu að góður hluti afkomenda ykkar, sem hér eru, skilja sjálfsagt ekkert hvað ég er að tala um. Hvað eru engjar, hvað er votaband og hvernig var klifberi?

Jú, engjarnar fyrir utan Velli, sem eru eitt þeirra túna sem tilheyra Teigi, okkar ættaróðali, voru blautar og votaband er baggi af blautu heyi sem sækja þurfti nýslegið á engjarnar og þurfti að reiða blautt grasið heim á hestum í hnýttum böggum. Baggarnir voru festir á klifbera, sem voru eins konar krókar, sitt hvorum megin á hestunum þar sem grasbaggarnir, votabandið, var hengt á. Síðan var farið með það heim á tún þar sem dreift var úr því og það þurrkað.

Þetta þótti karlmannsverk, enda baggarnir bæði þungir og blautir, en hún Margrét amma mín var nú ekkert að víla svoleiðis fyrir sér heldur hljóp flest það sem hún fór.

Fljótlega bætist enn frekar í systkinahópinn í Teigi og eru þau fjögur á lífi og hér með okkur: Guðni, pabbi, Sigrún og Jens, en fallnir eru frá þeir Albert og Árni.

Það var á þessum löngu liðna tíma í þessu umhverfi sem hann pabbi minn ólst upp.

Tæplega tvítugur hleypti hann heimdraganum og var einn vetur að vinna í Reykjavík, það var veturinn 1946-47 árið eftir að síðari heimsstyrjöldinni lauk. Þá var margt með öðrum hætti hér í höfuðstaðnum, en þennan vetur vann Gústi frá Teigi í steinsmiðju á Grettisgötu, steinsnar frá þeim stað sem við erum á í dag og kepptist við að smíða legsteina allan þann vetur. Legsteinunum var komið fyrir á leiðum andaðra Reykvíkinga og ef gengið er um hinn fagra Hólavallakirkjugarð, má vafalítið þar finna handverk pabba.

Það var hins vegar ekki þannig að mölin héldi pabba, sveitin kallaði, þessi fegursta sveit allra íslenskra sveita, sú sem Jónas Hallgrímsson orti um í orðastað Gunnars á Hlíðarenda. Sveitin sem í huga okkar sem þar hafa alist upp er sveit bleikra akra og sleginna túna, sveitin sem Gunnar valdi að deyja fyrir og sveitin sem hann pabbi minn vildi búa í og lifa fyrir.

Hins vegar blundaði líka í honum útþrá og hann vildi undirbúa sig fyrir lífið sem bóndi, en hugur hans stóð til þess að verða slíkur. Haustið 1952 hélt hann utan til Danmerkur, fyrst til að vinna á bændabýlinu Thorupgaard á Jótlandi en síðan stundaði hann nám í landbúnaðarfræðum við Bændaskólann Faarvaang.

Í júní þá um vorið kom hann heim og hitti þar fyrir, hér í Reykjavík, þá bræður sína Guðna og Árna, sem höfðu fengið lánaðan bíl að sækja týnda soninn. Ekkert varð þó af því að pabbi yrði samferða þeim austur, því farangur hans var kyrrsettur í nokkra daga í sóttkví vegna mögulegrar gin- og klaufaveiki sem tekist hafði að koma í veg fyrir að bærist frá Danmörku til Íslands.

Nokkrum dögum síðar kom pabbi heim og þá hófu örlögin að spinna sinn vef. Inni í Hlíðarendakoti var þetta sumarið vinnukona úr Vestmannaeyjum og nú dró til tíðinda.

Framangreindur Árni á Barkarstöðum er mér hér nokkur heimild, auk þess sem ég hitti foreldra mína í gær og fékk þau til að segja mér frá sumrinu 1953. Þessu heita sumri í þeirra lífi. Árna segist svo frá að hann hafi kvöld eitt síðsumars verið á göngu í einhverjum erindagjörðum og átti leið framhjá útihúsunum fyrir austan Híðarendakot. Þar sá hann bundna tvo hesta við hlöðuvegginn og þekkti þar hinn fræga hest, hann Skjóna hans Gústa í Teigi. Við hlið hans var grár klár og ljóst að Ágúst Jóhannsson var ekki einn á ferð þetta kvöld.

Hvað þau voru að gera þarna í hlöðunni, foreldrar okkar, ætla ég bara ekkert að vera að velta fyrir mér, en ljóst var og fréttist hratt um sveitina að hinn nýsigldi bóndasonur í Teigi var að gera hosur sínar grænar fyrir vinnukonunni úr Vestmannaeyjum og virtist hafa árangur sem erfiði. Hér drógust hugar tveggja einstaklinga hvor að öðrum og hjörtu fóru að slá í takt. Því og þessu sumri eigum við, börn þeirra og aðrir afkomendur óneitanlega töluvert að þakka, enda forsenda fyrir því að við séum hér í dag.

Og útreiðartúrunum átti eftir að fjölga. Pabbi kom ævinlega að Hlíðarendakoti með tvo til reiðar og bauð mömmu í útreiðartúr. Hann var á Skjóna sínum, einum mesta gæðingi sveitarinnar og þótt víðar væri leitað, hún var á gráum gæðingi sem amma hafði gefið pabba og hét Grani. Sá var hins vegar ætíð og alltaf kallaður Gráni. Þau voru fagurt par sem þróuðu þessa síðsumars- og haustdaga með sér ást og væntumþykju sem við börnin þeirra ólumst síðan upp við og horfum á en þann dag í dag. Það var mér dýrmæt upplifun að sitja með þeim hjónum upp á Vesturgötu í gær og rifja upp með þeim þessa löngu liðnu en mikilvægu tíma. Það er líka gott að horfa á foreldra sína haldast í hendur.

En unga parið reið ekki bara út þessi fögru síðsumarkvöld, þau hittu annað ungt fólk úr sveitinni og að sjálfsögðu var farið á böll og dansað. Vinsælasta lagið árið 1953 var lag eftir Tólfta september, sem hét reyndar Freymóður Jóhannsson, í flutningi Sigurðar Ólafssonar og Sigurveigar Hjaltested. Þetta lag sem heitir Blikandi haf, var löngu síðar endurútgefið í flutningi Ellýjar Vilhjálms.

Lagið okkar beggja, hljóða lag… Mörg ástfangin pör eignast sitt lag í tilhugalífinu og þetta var lagið þeirra og við þetta lag dönsuðu þau. Pabbi og mamma, mamma og pabbi.

Þetta var nú sagan af því hvernig við urðum til sem fjölskylda og henni eigum ekki bara við, systkinin, heldur líka þið, afkomendur okkar, allt að þakka.

En lífið var ekki bara dans á rósum. Blikur voru á lofti austur í Fljótshlíð þar sem allur fjárstofn sveitarinnar var drepinn vegna garnaveiki árið 1952 og var sveitin fjárlaus í ár. Án sauðkindarinnar var fólk í raun bjargarlaust því sauðfjárrækt var, í enn ríkara mæli en nú, undirstaða lífs í sveitum.

Haustið 1953 var pabbi valinn ásamt nokkrum öðrum til að fara og kaupa líflömb vestur á fjörðum. Þetta var mikið ferðalag. Þeir flugu frá Reykjavík innst inn í Ísafjarðardjúp, tóku bát þaðan úr Djúpi til Ísafjarðar og ferðuðust svo milli bæja, völdu gimbrar og keyptu. Þetta var mikið ábyrgðarstarf fyrir ungan mann (26 ára), því þarna var verið að höndla með atvinnugrundvöll allrar sveitarinnar. Lömbunum var síðan safnað saman á Ísafirði og siglt með þau til Reykjavíkur þar sem þeim var skipað upp í vörubíla og þeim ekið austur. Pabbi man enn eftir ferðinni suður. Þetta var um nótt og honum varð ekki svefnsamt. Hann rölti því upp í brú til skipstjórans, sem markaði kúrsinn og sagði honum að stýra. Þar stóð hann lengi og sigldi skipinu langleiðina yfir Breiðafjörð í stjörnubjartri haustnóttinni. Niðri í skipinu var framtíð sveitarinnar, ný lömb, ný lífsbjörg, ný von.

Þegar heim var komið skiptu þeir lömbunum upp í 10 gimbra partí sem bændur drógu síðan um hver fékk.

Hann faðir okkar þótti hafa af þessum verkum sínum mikinn sóma, það mikinn að hann var í kjölfarið kjörinn í hreppsnefnd með yfirburðakosningu til trúnaðarstarfa fyrir sitt samfélag. Mun sumum hafa þótt nóg um framgang þessa unga manns sem átti eftir að sitja í hreppnefndinni í 17 ár og hluta þess tíma sem varaoddviti.

En aftur að ástfangna parinu, þeim Gústa og Dúnu. Þau opinberuðu á þjóðhátíðardaginn þann 17. júní sumarið 1954 og á fardögum í byrjun júní sumarið eftir, árið 1955, hófu þau búskap heima í Teigi. Búsmalinn var ekki stór, 28 kindur og 10 kýr, en hinn 6. júní það ár var merkisdagur í þeirra lífi. Þann dag gerðist tvennt, annars vegar fæddist þeim stúlkubarn, Unnur stóra systir okkar; og hins vegar lögðu þau inn sína fyrstu mjólk í Mjólkurbú Flóamanna. Þennan dag urðu þau fjölskylda og lögðu á sama tíma grunn að tekjum fyrir þá litlu fjölskyldu. Auk þess að eiga þessar örfáu ær og kýr, hafði þeim áskotnast gamall grár traktor af Fergusongerð og með þetta byrjuðu þau sinn búskap.

En móðir náttúra muldi ekki undir þau þarna í byrjun. Sumarið 1955 varð mesta óþurrkasumar fyrr og síðar. Aldrei hefur til þessa dags komið verra sumar. Samkvæmt grein eftir þá kornungan veðurfræðing í tímaritinu Veðri, Pál Bergþórsson, ringdi samfellt í 80 daga og 80 nætur þetta sumar frá því í júní fram í september. Uppstytta var í einn dag, þann 5. júlí. Páll talar í grein sinni um tvöfalt syndaflóð.

En hvernig voru þessir hveitibrauðsdagar unga parsins og litlu dóttur þeirra þessa regnvotu daga? Pabbi sló með traktornum og síðan var reynt að þurrka heyið í stöðugri vætu, það var snúið og snúið milli þess sem rigndi í veikri von um þurrk, til þess voru notaðir hestar með rakstrarvél og svo rökuðu þau og snéru í höndunum með hrífu. Ekkert gekk og heyið hraktist og hraktist. Þannig liðu daganir og urðu að vikum og vikurnar að mánuðum. Um haustið var ástandið þannig að þau þurftu að taka svokallað óþurrkalán til að geta keypt fóðurbæti og mjöl svo halda mætti lífi í búsmalanum yfir veturinn með meira og minna ónýt hey.

Þetta hefur örugglega reynt á rómantíkina og víst er að hin nýbakaða móðir hefur sjálfsagt átt auðveldari daga en þessa fyrstu búskapardaga sína með afmælisbarni dagsins, honum Gústa í Teigi.

En allt saman bjargaðist þetta, smám saman bættist í búsmalann og þau ungu hjónin sem giftu sig þann 28 ágúst 1955 og var Unnur skírð við sama tækifæri. Þau eignuðust Möggu árið 1957, mig árið 1963 og Jóa árið 1965. Þeirra samband hefur eins og ég sagði áðan einkennst af ástríki og væntumþykju sem enst hefur þeim í gegnum lífið. Mér þótti fagurt þegar við feðgarnir fórum saman til rakara í síðustu viku og ég horfði á hann pabba minn taka upp veskið og borga, að hann er enn með svarthvíta mynd af ungri stúlku í veskinu sínu. Mamma var fögur kona árið 1953 og það er hún enn.

Þau hafa lifað lánsömu og löngu lífi. Sú æviferð byggir á því sambandi sem var til þegar bóndasonurinn frá Teigi koma að Hlíðarendakoti og bauð heimasætunni úr Eyjum út í sumarkvöldin eins og þau gerast fallegust í þessari fegurstu sveit landsins.

Pabbi og mamma fluttu úr Fljótshlíðinni árið 1972 á Selfoss og bjuggu þar til áratuga eða þar til síðasta haust þegar þau komu hingað í höfuðstaðinn. Hugur pabba og rætur eru hins vegar alltaf og ætíð heima í Teigi. Fljótshlíðin er hans sveit og þess vegna hefur mér dvalist þar í þessu tali. Mér þótti líka sem þessi saga þeirra væri heillandi og okkur afkomendum ykkar, pabbi og mamma, mikilvæg.

Þetta er saga um ást, þetta er saga um rómantík, þetta er saga um fegurð, en líka ómælda erfiðleika sem sigrast var á en þannig er það í lífinu ef fólk er jafn heppið og þið hvort með annað. Ástin og kærleikurinn með góðum skammti af bjartsýni og dugnaði sigrar allt. Þar varst þú heppinn maður, pabbi minn, að finna hana mömmu og við systkinin erum heppið fólk að eiga ykkur sem foreldra.

Takk fyrir okkur.

Ræða flutt í níræðisafmæli Ágústs Jóhannssonar 2. september 2017