trusted online casino malaysia
Ritstjóri Herðubreiðar 04/01/2017

Árið 2017: The Times They Are A-Changin’. Eða: Stormur í aðsigi

Í byrjun árs birtir Herðubreið efnismikla hugleiðingu Guðmundar Hálfdanarsonar sagnfræðings um margvíslega stöðu heimsins og fólksins sem býr hann.

Inn á milli gefst kostur á því að hlusta á sígild sannindi nýjasta Nóbelsskáldsins.

Við mælum með hvoru tveggja, lestri og hlustun.

Erindi Guðmundar var upprunalega flutt á Rás eitt Ríkisútvarpsins á nýársdag.

———-

———-

Kæru hlustendur.

„Tímarnir, þeir breytast“, söng nóbelsskáld síðasta árs, Bob Dylan, fyrir rúmri hálfri öld, þá rétt rúmlega tvítugur trúbador í New York borg. Bragurinn var saminn á upphafsárum mikils breytingaskeiðs í sögu Bandaríkjanna og Vestur-Evrópu, en það var í senn tími bjartsýni og efnahagslegs vaxtar á norðvesturhveli jarðarkringlunnar. Dylan var um sinn einn helsti málsvari þeirrar andstöðu við ríkjandi hefðir sem einkenndi viðhorf ungs fólks á þessum tíma, en það mótmælti hástöfum meintri kyrrstöðu og ranglæti í heiminum og var sannfært um að framtíðin væri þess; gagnrýnið ekki það sem þið skiljið ekki, ráðlagði skáldið unga bandarískum foreldrum, því að þið hafið glatað forræðinu yfir börnum ykkar. Ýmislegt breyttist líka þegar kynslóð Dylans, sem fæddist í og við lok síðari heimsstyrjaldar, komst til manns og tók við stjórnartaumunum austan hafs og vestan. Nú eru múrar á milli austurs og vesturs fallnir og ógnarjafnvægi kalda stríðsins er löngu fyrir bí; á æðsta valdastóli í Bandaríkjunum hefur setið forseti í nær átta ár sem á ættir að rekja til Afríku, og hársbreidd munaði að kona væri kjörin til að leysa hann af hólmi; í stað stöðugra átaka hafa þjóðríki Evrópu bundist samtökum sem stuðlað hafa að friðsamlegum samskiptum og sífellt nánara samstarfi. Og svo mætti lengi telja.

En enn snýst hjól tímans og við þessi áramót ríkir víðtæk óvissa um framtíð þess samfélagskerfis sem lýðræðisríki Vesturlanda hvílir á. Að sumu leyti mætti reyndar ætla að hjólið hafi snúist heilan hring og við höfum horfið aftur til fortíðar; enn einn hvítur karlinn var kjörinn til forseta í Bandaríkjunum á síðasta ári þótt hann fengi reyndar færri atkvæði en konan sem keppti við hann um hnossið, og sum loforð hans hljómuðu kunnuglega í eyrum þeirra sem ólust upp á tímum kalds stríðs á milli Bandaríkjanna og Sovétríkjanna. Þannig hét Donald Trump væntanlegum kjósendum sínum því að hann myndi byggja glæsilegan múr, þó ekki Berlínarmúr á mótum austurs og vesturs, heldur ókleifan vegg á landamærum Bandaríkjanna og Mexíkó sem ætlað verður að halda úti því fólki sem reynir að flýja fátækt og átök í suðri yfir í ríkidæmi og öryggi í norðri. Eins dró forsetaefnið upp skarpar línur á milli „okkar“ og „hinna“ – á milli þeirra sem hugsa eins og „við“ og óvinanna sem þykja ógna ríkjandi gildum í okkar heimshluta, bæði að utan og innan frá. Nú er það þó ekki heimskommúnisminn sem heldur vöku fyrir bandarískum og evrópskum kjósendum heldur óttinn við íslamskar hugmyndir um heimsyfirráð og hefndarstríð gegn kristnum, sem blandast iðulega saman við landlæga andúð á innflutningi fólks frá öðrum heimshlutum til forréttindasvæða Evrópu og Ameríku.

Þetta er það sem stendur hvað skýrast í huga mínum þegar ég lít aftur til liðins árs, en ákveðnar línur komu fram í alþjóðlegum stjórnmálum á árinu sem tengja saman þróunina í hinum ýmsu löndum okkar heimshluta, bæði austan hafs og vestan. Svipuð mynstur birtust t.a.m. í þjóðaratkvæða­greiðslu um áframhaldandi aðild Bretlands að Evrópusamabandinu – í svokölluðum Brexit-kosningum – og nýafstöðnum forsetakosningum í Bandaríkjunum. Í báðum kosningunum var mjótt á munum, þar sem kjósendur skiptust í tvær álíka stórar fylkingar, og segja má að niðurstaðan hafi í báðum tilfellum komið spekúlöntum eins og mér á óvart. Eins má segja að litrófið í báðum kosningum hafi fylgt svipuðum reglum; meirihlutinn í stærri borgum kaus áframhaldandi aðild að ESB í Bretlandi og Hillary Clinton til forseta í Bandaríkjunum, á meðan fólk í strjálbýlli svæðum valdi Brexit og Trump; og meirihluti menntafólks kaus Evrópusambandið í Bretlandi og Clinton í Bandaríkjunum, á meðan þeir sem höfðu styttri formlega skólagöngu að baki kusu Brexit og Trump.bob-dylan

Hvað getum við lesið út úr þessum atburðum og hvað segja þeir okkur um framtíðina?

Í fyrsta lagi má líta á þá sem uppreisn gegn þeirri trú sem ríkt hefur á frjálst markaðskerfi í heiminum síðustu áratugi og á m.a. rætur að rekja í efnahagsstefnu Ronalds Reagans og Margarethar Thatcher á níunda áratug síðustu aldar. Þótt Evrópusambandið snúist um margt annað en frjáls viðskipti, þá er hugmyndin um óhindrað flæði bæði vara og fjármagns á milli Evrópulanda ein grunnstoðin undir þróun og tilveru sambandsins. Eins hefur ríkt víðtæk sátt meðal ráðandi stjórnmálaafla í Bandaríkjunum, a.m.k. síðustu tvo áratugina, um gerð fríverslunarsamninga á milli Bandaríkjanna og hinna ýmsu svæða heimsins. Þessi stefna hefur haft augljósa kosti í för með sér fyrir íbúa bæði Bretlands og Bandaríkjanna, og reyndar víða um heiminn. Það eru engin ný sannindi að verkaskipting á milli landa leiðir oftast til hagkvæmari framleiðslu – þannig gætu Íslendingar örugglega verið sjálfum sér nógir um ræktun banana í gróðurhúsum ef þeir svo kysu, en það kerfi yrði tæplega til hagsbóta fyrir íslenska neytendur. Þetta er grundvallaratriði í klassískri hagfræði; þ.e. frjáls markaður eykur almennt hagkvæmni í framleiðslu því að hann stuðlar að því að vörur verði til þar sem haganlegast er að framleiða þær. En málin eru auðvitað miklu flóknari en það. Þótt frjáls markaður kunni að leiða til aukinnar heildar­hagkvæmni þá skapar hann oft staðbundinn vanda og getur lagt efnahagslíf einstakra héraða í rúst. Iðnaðarframleiðsla hefur þannig átt mjög undir högg að sækja víða í Evrópu og Norður-Ameríku, þar sem ódýrara er að flytja slíka framleiðslu til landa þar sem laun eru lág, réttindi verkafólks takmörkuð, öryggiskröfur í verksmiðjum í lágmarki og umhverfislöggjöf veik. Það er því engin tilviljun að verkafólk í auðugari löndum heimsins, og þá ekki síst á þeim svæðum þar sem þungaiðnaður var mikilvægur á árum áður, hefur laðast að stjórnmálamönnum sem lofa verndartollum á innfluttar vörur og verndun innlends iðnaðar og þar með mögulega starfa í heimabyggðum þess.

Í öðru lagi bera þessir atburðir vott um vaxandi andúð á innflytjendum, hvort sem þar er um að ræða flóttafólk og hælisleitendur frá stríðshrjáðum löndum eða fólk í leit að efnahagslegum tækifærum þar sem þau er að finna. Að hluta til er þessi andúð af efnahagslegum rótum sprottin, því að ýmsum sýnist að verkafólk frá fátækari löndum taki vinnu frá þeim sem fyrir eru eða sé tilbúið til að þiggja lægri laun og almennt lakari kjör en heimamönnum þykja mannsæmandi. Reglur um frjálst flæði fólks innan Evrópusambandsins birtast þannig ekki síst í því að bæði faglært og ófaglært verkafólk streymir til vesturs frá löndum Austur-Evrópu, eins og sést glöggt af miklum fjölda pólskra innflytjenda á Íslandi. Þetta var ein ástæða þess að meirihluti Breta kaus að ganga úr Evrópusambandinu, því að andstæðingar aðildar töldust fullvissir um að þar með gæfist breskum stjórnvöldum tækifæri til að stýra streymi fólks frá Evrópulöndum inn í landið, og helst þá án þess að Bretum verði meinað að flytja og ferðast til meginlands Evrópu að vild.

gudmundur-halfdanarsonEn að hluta til er andúðin einnig af menningarlegum rótum sprottin. Innflytjendur eru löngum útmálaðir sem hættulegir aðskotahlutir sem raska hinni samfélagslegu ró í löndunum sem þeir flytja til. Sem dæmi um slíkt má nefna að fyrstu yfirlýsingar Trumps í kosningabaráttunni í Bandaríkjunum beindust gegn mexíkóskum innflytjendum sem hann fullyrti að flyttu með sér eiturlyf og glæpi til Bandaríkjanna, auk þess að bandarískum konum stæði sérstök hætta af mexíkóskum nauðgurum. Eins minnist ég þess að lesa leiðara í einu íslensku dagblaðanna í kjölfar hryðjuverka í París í nóvember 2015 þar sem voðaverkin voru tengd straumi flóttamanna frá Sýrlandi til Evrópu – og það þótt enginn hryðjuverkamannanna hafi í raun verið hælisleitandi í Evrópu. Með slíkum málflutningi er leikið á þær tilfinningar fólks að innflytjendur grafi almennt undan meintum hreinleika samfélagsins og þjóðarsamstöðu fólks af sama uppruna.

Í þriðja lagi þá blandast þessi ótti við innflytjendur saman við þá almennu ógn sem stórum hlutum kristinna Vesturlandabúa finnst þeim stafa af fólki sem játar múhameðstrú. Í umræðunni er gjarnan slengt fram fullyrðingum um alla múslíma, sem byggja oft á aldagömlum fordómum um trú þeirra eða íbúa annarra heimshluta. Oftast myndar fólk sér þó skoðanir á þessum málum út frá stökum dæmum sem það yfirfærir á heilu þjóðirnar eða þjóðflokkana. Þannig er litið á hryðjuverk svokallaðra íslamista, sem vissulega fremja glæpi sína í nafni Íslam, sem dæmi um eðli Íslamstrúar eða múslíma almennt, enda þótt hryðjuverkin bitni í langflestum tilvikum á öðrum múslímum og séu framin af örlitlum hópi þess eins og hálfs milljarðs jarðarbúa sem játar íslamska trú. Af þessum sökum virðast stórkarlalegar yfirlýsingar Donald Trumps í kosningabaráttunni í Bandaríkjunum um að hann ætlaði að loka landinu fyrir múslímum hafa aflað honum þó nokkurs fylgis, jafnvel þótt slíkar aðgerðir myndu augljóslega hvort tveggja stríða gegn banni bandarísku stjórnarskrárinnar við mismunun byggðri á trú og vera algerlega óframkvæmanlegar – hvorki er venja að skrá trú fólks í vegabréf né stimpla hana á enni þess.

Ég geri þessi atriði að umræðuefni því að ég held að þau beri vott um ákveðinn tíðaranda í stjórnmálum samtímans. Vaxandi fylgi við hægri öfgaflokka á borð Danska þjóðarflokkinn, Svíðþjóðardemókratana og Sanna Finna, svo við tökum nokkur dæmi sem standa okkur nærri, hefur vakið athygli og sigur Trumps og Brexit-sinna, auk naums taps frambjóðanda Frelsisflokksins í nýafstöðnum forsetakosningum í Austurríki, er ákveðinn forboði um það sem kann að gerast í stjórnmálum ársins sem nú er að hefjast. Forsetakosningar verða til að mynda haldnar í Frakklandi nú í apríl, og margt bendir til þess að þar muni frambjóðandi Þjóðarfylkingarinnar, Front National, fá í það minnsta verulegt fylgi – ef ekki sigra – í kosningunum. Flokkar af svipuðu sauðahúsi gætu líka náð langt í þingkosningum víða í Evrópu á árinu, svo sem í sambandsþingskosn­ingum í Þýskalandi og í kosningum til hollenska þingsins. Ef slíkir flokkar fá verulegan stuðning í lykilríkjum Evrópusambandsins þá mun hrikta í stoðum þess, því að allir hafa þeir á stefnuskrá sinni að draga verulega úr áhrifum sambandsins, ekki síst í málum tengdum efnahagslegri samþættingu aðildarríkjanna og frjálsri för fólks á milli landa, ef þeir tala ekki beinlínis fyrir úrsögn úr því. Ýmislegt bendir því til þess að ný Evrópa kunni að fæðast á næstu mánuðum eða árum, Evrópa sem mun ganga í takt við þær breytingar sem nú eru í vændum í Bandaríkjunum – en þó er fullsnemmt að spá fyrir um hvernig hjól tímans muni snúast á næstu misserum.

 

Finna má ýmsar skammtímaskýringar á því pólitíska ástandi sem nú ríkir í löndunum í kringum okkur. Bankakreppan árið 2008 og þær efnahagslegu hremmingar sem hrjáð hafa fjölmarga íbúa evrusvæðisins á undanförnum árum hafa dregið úr trú manna á hefðbundnum stjórnmálaflokkum og þeirri framtíðarsýn sem þeir hafa boðað síðustu áratugina. Ég held þó að óvissuástandið nú eigi sér djúpstæðari orsakir en efnahagskreppuna eina, því að þess hefur ekkert síður orðið vart í þeim löndum þar sem kreppan er að mestu yfirstaðin en þar sem áhrif hennar hafa reynst bæði djúpstæð og illleysanleg. Vinsældir flokka og stjórnmálahreyfinga sem almennt eru kenndar við „pópúlisma“ á erlendum tungum endurspegla að mínu mati allt eins viðvarandi tilvistarvanda vestræns kapítalísks hagkerfis og samfélags. Í því sambandi vil ég benda á tvö ólík en tengd fyrirbæri: Annars vegar er nokkuð sem pólski félagsfræðingurinn Zygmunt Bauman hefur nefnt „fljótandi nútíma“ (liquid modernity), eða þá tilfinningu manna nú á tímum að ýmis bönd sem áður heftu athafnafrelsi einstaklinga, svo sem alls kyns siðferðisrammar tengdir trú og kirkju, samfélagslegar hefðir ýmiss konar og landfræðilegar takmarkanir á ferðum fólks, væru annaðhvort horfin eða dregin verulega í efa meðal stórs hóps fólks. Þessi breyting er oft tengd fyrirbærum eins hnattvæðingu og gagnrýni á hefðbundin valda- og kynjamynstur í vestrænum samfélögum. Hins vegar er sú staðreynd að Vesturlönd hafa náð því sem kalla má endalok vaxtarins. Síðustu áratugi, eða a.m.k. frá lokum síðari heimsstyrjaldar, hafa íbúar þessara landa gengið út frá því að hver komandi kynslóð ætti eftir að njóta meiri lífsgæða en sú næsta á undan. Þessi vissa er vart fyrir hendi lengur, enda hafa laun alls þorra fólks í löndum eins og Bandaríkjunum staðið í stað eða fallið árum saman og löngu er orðið ljóst að auðlindir jarðarinnar þola ekki endalausa og gengdarlausa aukningu á neyslu borgaranna.

Viðbrögð við þessum breytingum hafa birst með ýmsu móti í stjórnmálum Vesturlanda á síðustu árum. Í Bandaríkjunum rís bylgja bókstafstrúar æ hærra, og þá einkum í suður- og miðhluta landsins, þar sem boðað er endurreisn til þeirra gilda sem fylgjendur þessara hugmynda lesa út úr kristnum trúarritum. Þeir sem þannig þenkja andmæla hástöfum því sem þeir flokka sem syndsam­legt líferni samborgara sinna, sem birtist í frjálsum fóstureyðingum (og þar með valdi kvenna yfir eigin líkama), réttindum samkynhneigðra til að lifa fjölskyldulífi, kynlífi utan hjónabands, o.s.frv. Kærleiksboðskapur kristindómsins er yfirleitt ekki hafður í sérstökum hávegum hjá boðberum slíkra skoðana, og þeir leggja því yfirleitt litla áherslu á hlutverk ríkisins þegar kemur að félagslegri aðstoð við þá sem minna mega sín eða að rekstri heilbrigðisstofnana. Donald Trump var ekki fyrsti valkostur flestra bandarískra bókstafstrúarmanna í forseta­kosningum síðasta árs, enda telst hann varla ákjósanleg fyrirmynd þegar kemur að siðsömu líferni, en þegar hann hafði sigrað alla mótframbjóðendur sína í forvali Repúblikanaflokksins fylktu þeir liði að baki honum.

Önnur viðbrögð eru vaxandi einangrunarhyggja, bæði á hægri og vinstri væng stjórnmálanna, og andstaða við ýmsa fylgifiska hnattvæðingar. Andúð á Evrópusamruna, fríverslunarsamningum, innflytjendum og hvers konar yfirþjóðlegu samstarfi eru allt merki um slíkar hugmyndir.

Vaxandi áhersla á þjóðerni og þjóðerniskennd er sennilega áhrifaríkasta og útbreiddasta andsvarið við því öryggisleysi og tilfinningu fyrir samfélagslegri upplausn sem mörgum finnst einkenna nútímann. Fyrir nokkrum árum spáðu margir því að von bráðar yrði þjóðríkið horfið sem samfélagsform, bæði vegna þess að ýmsar tæknibreytingar í samskiptum manna græfu á endanum undan innbyrðis samkennd þjóða og að þjóðríkin yrðu að lokum ófær um að takast á við þau hnattrænu vandamál sem blasti við þeim. Þar var gjarnan vísað til umhverfisvanda samtímans, en það er augjóst að vandamál á borð við útblástur gróðurhúsalofttegunda og hlýnun jarðar verða aldrei leyst nema með alþjóðlegum aðgerðum. Allir þeir pópúlísku flokkar sem nú sópa að sér fylgi setja meinta hagsmuni þjóða sinna í forgrunn og tala um að styrkja fullveldi þeirra gagnvart yfirþjóðlegum samtökum. „Tökum stjórnina“ í okkar hendur (Take control) var eitt vinsælasta slagorð þeirra sem vildu yfirgefa Evrópusambandið í Brexit-kosningunum og „Gerum Ameríku sterka á ný“ (Make America Great Again) er helsta kjörorð Donalds Trumps. Í báðum tilvikum var spilað á þá strengi að löndunum tveimur, Bretlandi og Bandaríkjunum, hefði hnignað á undanförnum árum og þeirri þróun yrði helst snúið við með því hverfa aftur til ímyndaðrar fortíðar – að endurheimta vald sem væri glatað eða endurreisa verksmiðjur sem fluttar eru annað. Gagnrýnendur Trumps hafa bent á að í þessari fortíðarþrá gleymist gjarnan sú staðreynd að á meintum stórveldisdögum Bandaríkjanna hafi stóra þjóðfélagshópa í landinu skort ýmis grundvallar­mannréttindi og afkomendur þeirra hafi engan áhuga á að hverfa aftur til fyrri tíma. Eins er allsendis óljóst á hvernig vald verkamanns í Yorkshire kemur til með að aukast við það að valdið færist frá Brussel til Lundúna, því að Lundúnavaldið er allt eins fjarlægt hinum almenna Breta og Brusselvaldið. Staðreyndin er nefnilega sú að þótt þjóðernissinnar sjái þjóðirnar fyrir sér sem eins konar myndhverfða einstaklinga, með einn vilja, eina sál og sameiginlega hagsmuni, þá er reyndin sú að togstreita um efnahagslega og menningarlega hagsmuni er litlu minni innan þjóðríkja en á milli þeirra. Við ferðumst nefnilega alls ekki öll á sama farrými þótt við tölum sama tungumál eða séum ríkisborgarar sama ríkis.

Íslendingum hefur tekist merkilega vel að leiða hjá sér þessa sviptivinda í stjórnmálum nágranna­landanna. Vissulega verður vart hér á landi sömu fordóma í garð innflytjenda almennt og múslíma sérstaklega og einkennt hafa umræðuna annars staðar í löndunum í kringum okkur, en slíkar hugmyndir hafa þó aldrei fundið sterkan hljómgrunn meðal íslenskra kjósenda. Þetta kom berlega í ljós á síðasta ári, sem var verulega viðburðarríkt í íslenskri pólitík eins og kunnugt er. Í aðdraganda forsetakosninga í júní voru innflytjendamál til að mynda vart nefnd á nafn og afstaða einstakra frambjóðenda til Evrópusambandsins var að mestu látin liggja milli hluta í kosningabaráttunni enda er aðild Íslands að sambandinu tæplega á dagskrá eins og er. Niðurstaða kosninganna var líka sú að þeir tveir frambjóðendur sem lögðu ríkasta áherslu á að hlutverk forsetans væri fyrst og fremst að þjóna sem sameiningartákn þjóðarinnar frekar en sem fulltrúi sérstakra fylkinga eða sem talmaður ákveðinna málefna náðu helst eyrum kjósenda. Fáheyrðar vinsældir Guðna Th. Jóhannessonar eftir nokkra mánuði á forsetastóli sýna líka að almenn sátt ríkir enn um þessa nálgun að embættinu á meðal Íslendinga.

Niðurstöður alþingiskosninga í október eru öllu óljósari, enda hefur þingmönnum þegar til kom ekki reynst auðvelt að mynda starfhæfa meirihlutastjórn. Í stjórnarmyndunarviðræðum flokkanna hefur líka komið í ljós að þeir skipa sér í sveitir fyrst og síðast á grundvelli frekar hefðbundinnar skiptingar á hinu klassíska hægra-vinstri litrófi, þ.e. út frá hugmyndum um hversu stóran hlut ríkisvaldið á að leika í samfélaginu. Flokkarnir sjö sem sitja á þingi takast þannig á um umfang skattheimtu og fjármögnun heilbrigðis- og menntakerfis, en enginn þeirra hefur aftur á móti róið á mið andúðar á innflytjendum í sókn sinni eftir atkvæðum. Ýmsir smáflokkar og stjórnmálamenn hafa daðrað við slíkar hugmyndir á síðustu árum, en þeim hefur aldrei tekist að afla sér verulegs fylgis og þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir hafa slíkar hreyfingar ekki náð neinu flugi hér á landi. Þetta hefur komið mér nokkuð á óvart því að fyrir bankahrunið árið 2008 spáði ég því að vera erlends verkafólks í landinu myndi verða að pólitísku hitamáli þegar harðnaði á dalnum, en ég reyndist ekki sannspár í því efni. Þrátt fyrir verulegt atvinnuleysi á árunum eftir hrun töluðu fáir fyrir því að loka landinu fyrir innflytjendum eða að kjör þeirra yrðu skert á einhvern hátt umfram aðra landsmenn.

Við getum spurt okkur hvers vegna Ísland sker sig úr að þessu leyti í samanburði við löndin sem standa okkur næst, en eins og áður sagði þá hafa í þeim flestum komið fram sterkir flokkar sem gert hafa út á andstöðu við innflytjendur og Evrópusamruna undir þjóðernissinnuðum merkjum. Við þessari spurningu er ekkert einfalt svar. Ég dreg til að mynda mjög í efa að íslenskir kjósendur séu í eðli sínu eitthvað verulega víðsýnni í viðhorfum sínum til útlendinga en kollegar þeirra í nágrannalöndunum. Því til stuðnings má benda á að skoðanakannanir hafa sýnt mjög útbreidda andstöðu í landinu við þau sjálfsögðu mannréttindi múslíma, eins og fylgjenda annarra trúarkenninga, að fá leyfi til að byggja samkomuhús fyrir trúariðkanir sínar í höfuðborginni.

Hér kunna því ýmsar tilviljanir að ráða mestu; hér á landi hefur ekki komið fram neinn áberandi leiðtogi sem tekist hefur að afla sér vinsælda með því að kynda undir andúð á innflytjendum og múslímum, og ólíkt flestum nágrannalandanna er gagnrýnin á Evrópusambandið og aðild Íslands að því, sem víða er eitt helsta aðdráttarafl pópúlískra flokka í Evrópu, ofarlega á stefnuskrá margra hefðbundnu stjórnmálaflokkanna á Íslandi. Að síðustu þá er samsetning innflytjendahópsins á Íslandi allt önnur en gerist víðast hvar í Evrópu. Hér á landi hafa hælisleitendur frá stríðshrjáðum löndum til skamms tíma verið mjög fáir, og þeir fáu sem hér hafa leitað hælis hafa fæstir fengið dvalarleyfi í landinu. Á þessu hefur orðið nokkur breyting á síðustu misserum, en samfélagsleg áhrif hennar eru tæplega komin í ljós. Flestir innflytjendur á Íslandi hafa komið til landsins í leit að vinnu, og hafa fengið hana, og mikill meirihluti þeirra kemur, löglega, frá öðrum löndum Evrópska efnahagssvæðisins. Þeir skera sig því ekki augljóslega úr hópnum, því að þeir játa kristna trú og eru hvítir á hörund. Þetta er þó engin trygging fyrir því að skipuleg andúð á innflytjendum geti ekki náð fótfestu á Íslandi, því að í þessum málum eins og öðrum er útilokað að kenna fórnarlömbum fordóma um neikvæða afstöðu þeirra sem ofsækja þau í þeirra garð.

Ég dreg enga dul á þá skoðun mína að mér stendur nokkur stuggur af uppgangi pópúlískra stjórnmálaflokka í Evrópu og óttast afleiðingar þess ef þeir ná verulegum árangri í kosningum á næstu misserum. Málflutningur þessara flokka minnir oft óþægilega mikið á fasíska orðræðu á árunum á milli stríða og þess vegna er full ástæða til að vera á varðbergi gagnvart þeim. En á meðan flokkarnir fylgja lýðræðislegum leikreglum er erfitt annað en að bíða og sjá til hvernig þeim vegnar þegar og ef þeir komast til áhrifa og valda. Staðreyndin er sú að margir þessara flokka, og þeirra sem talað hafa fyrir þeirra hönd, hafa vakið athygli á vandamálum sem vert er að ræða, þótt ég efist um að þær lausnir sem þeir benda á séu líklegar til að leysa þennan vanda. Það er til dæmis margt til í því sem Donald Trump hefur sagt um erfiðleika bandarískrar verkalýðsstéttar og um það að hefðbundnir stjórnmálamenn hafi að mestu hunsað þessi vandamál í aðgerðum sínum og málflutningi. Mér er aftur á móti útilokað að skilja hvers vegna hinir veikburða í samfélaginu veðjuðu við kjörborðin á spjátrungslegan og spéhræddan auðjöfur á áttræðisaldri, sem eytt hefur æfi sinni í að raka að sér fé, oft með heldur vafasömum hætti. Flest bendir líka til þess í yfirlýsingum Trumps á undanförnum vikum, eða í vali hans á ráðgjöfum, að hann muni helst beita sér að því að afnema þann vott að almennri heilbrigðisþjónustu sem fyrirrennari hans kom á í Bandaríkjunum fyrir nokkrum árum og að aflétta öllum hömlum á fyrirtæki í umhverfismálum og í samskiptum sínum við launþega. Erfitt er að sjá hvernig þær aðgerðir koma til með að bæta kjör bandarísks verkafólks til lengri eða skemmri tíma.

Hinn raunverulegi vandi er því ekki að mínu vitu að pópúlískir flokkar og stjórnmálamenn hafi aflað sér vinsælda í bráð, því að vinsældir þeirra munu eflaust dvína þegar lýðum verður ljóst að þeir eiga erfitt með að uppfylla loforð sín. Alvarlegra er það að þeir beina sjónum kjósenda frá því sem bjátar í raun og veru á í heiminum í dag. Þegar fólk fjargviðrast yfir innflytjendum í stað þess að grafast fyrir um hvers vegna fólk leggur á sig þá hættu að leggja land undir fót frá heimkynnum sínum til ókunnugra landa, og þá jafnvel harðbýllar eyju í miðju Atlantshafi, þá neitum við að horfast í augu við vandann. Á meðan íbúar ákveðinna hluta heimsins búa við allsnægtir og öryggi, á meðan aðrir líða hungur og stöðugt stríðsástand, þá mun fólk streyma til fyrirheitnu landanna í norðri. Það liggur einfaldlega í eðli hlutanna. Eins ættum við ekki að líta á innflutning fólks frá fátækari löndum sem vandamál eingöngu, því að hann er einnig lausn á einum alvarlegasta langtímavanda sem blasir við öllum iðnvæddum samfélögum nútímans. Vegna breyttra lífshátta og síhækkandi lífaldurs er aldursdreifing í okkar heimshluta nú þannig að eftir nokkur ár eða áratugi munu örsmáar kynslóðir þurfa að bera uppi þjónustu fyrir gríðarlegan fjölda gamalmenna. Fólk sem á mörg börn er því mikilvæg auðlind fyrir hin síð-iðnvæddu samfélög á Vesturlöndum. Að síðustu snýst framtíðarvandinn ekki aðallega um það hvar verksmiðjur eru staðsettar eða um hryðjuverk fámennra hópa glæpamanna, heldur hvort jörðin sem við búum á verður yfirleitt byggileg eftir nokkra áratugi eða ekki. Verndun umhverfis, skynsamleg nýting auðlinda og hömlur á losun gróðurhúsa­loftegunda er stóra málið í pólitíkinni sem við megum ekki horfa fram hjá.

Það sem eftir á að koma í ljós eru áhrif fylgisaukningar flokka sem fram að þessu hafa verið á jaðrinun á pólitíska menningu á Vesturlöndum. Við fengum vissan forsmekk að því sem koma skal í því leikhúsi fáránleikans sem sett var á svið í kosningabaráttunni vegna bandarísku forsetakosninganna á síðasta ári. Þar braut Donald Trump allar viðurkenndar reglur stjórnmálanna, og komst upp með það. Hann tvítaði stöðugt yfirlýsingar um hitt og þetta, þar sem slegið var úr og í í hinum ýmsu málum, og ráðist var á einstaklinga sem honum voru ekki að skapi. Eins gaf hann aldrei í skyn hvernig hann ætlaði að koma baráttumálum sínum í framkvæmd eða hvernig hann ætlaði fjármagna kosningaloforðin. Hvað eftir annað varð hann einnig uppvís að því að hagræða sannleikanum, þannig ekki stóð steinn yfir steini í málflutningi hans eftir að blaðamenn höfðu farið í saumana á orðum hans. Við slíkan stjórnmálamann er erfitt að halda uppi vitrænum samræðum og því er líklegt að kjör hans muni auka enn á þann klofning sem lamað hefur bandarísk stjórnmál undanfarin ár.

Þetta vísar til tilvistarvanda lýðræðisskipulagsins nú á tímum. Lýðræðið er nefnilega viðkvæmt kerfi sem tengist ýmsu öðru en keppni í kosningum. Stjórnmál í lýðræðisríkjum eiga að hvíla á upplýstri umræðu, þar sem kjósendur geta valið á milli stjórnmálamanna og flokka á grundvelli stefnu þeirra og hversu líklegt þeim finnst að frambjóðendur vinni bæði þeim persónulega og þjóðfélaginu í heild til heilla. Þau eiga einnig að snúast um málamiðlanir og samræðu á vettvangi valdsins, hvort sem það er á þjóðþingum eða í sveitarstjórnum, og á milli þeirra sem eru í valdastöðum og umbjóðenda þeirra. Slíkar samræður verða alltaf að byggja á hæfilegri virðingu fyrir skoðunum annarra, enda þótt okkur þyki þær á stundum næsta sérkennilegar. Sumir hafa túlkað niðurstöðu kosninganna í Bandaríkjunum og Bretlandi á síðasta ári sem uppreisn fólks sem hefur lengi haft það á tilfinningunni að á það væri ekki hlustað. Demókrataflokkurinn í Bandaríkjunum, sem átt hefur stuðning verkalýðsfélaga vísan, hunsaði að mestu áhyggjuefni stórra hópa kjósenda í lykilfylkjum sínum og því fékk hann ekki atkvæði þeirra. Eins finnst fjölmörgum Bretum, ekki síst þeim sem aldrei hefur setið fundi á vegum Evrópusambandsins eða tekið þátt í rannsóknarverkefnum styrktum af því, að sambandið sé fyrst og fremst hagsmunaklúbbur embættismanna á ofurlaunum sem hefur engan skilning á kjörum venjulegs fólks. Þeim fannst því engin goðgá að segja upp aðildinni að ESB. Ef Evrópusambandinu tekst ekki að sannfæra evrópska kjósendur um mikilvægi sitt þá munu fleiri ríki Evrópu fara sömu leið og Bretland á næstu árum. Við þessu þarf sambandið að bregðast ef það ætlar að lifa af.

Eitt stærsta vandamálið við vaxandi fylgi jaðarflokka verður að samlaga þá að viðurkenndri pólitískri starfsemi í Evrópu. Flokkum eins og Front National í Frakklandi eða UKIP í Bretlandi hefur að mestu verið haldið utan við almenna pólitíska umræðu vegna þess að þeir hafa ekki þótt húsum hæfir. Einangrun þessara flokka hefur tekist vegna þess að í franska og breska þingið er kosið í einmenningskjördæmum og því fá hafa þessir flokkar haft mjög fáa þingmenn þótt fylgi þeirra sé verulegt í kosningum. Þar sem kosið er hlutfallskosningum hafa þessir flokkar þegar fengið verulegan þingstyrk og með því nokkur áhrif. Með vaxandi fylgi í kosningum verður erfiðara að halda flokkunum á jaðrinum og hinir hefðbundnu flokkar í Evrópu munu þurfa að ganga til samstarfs við þá hvort sem þeim líkar betur eða verr. Enn er allsendis óljóst hvort þetta tekst og hvaða áhrif þetta mun hafa á evrópsk stjórnmál í framtíðinni.

———-

Þessi pistill hefur einblínt á hið pólitíska ástand en í lokin er rétt að snúa sér að menningunni. Tónlistin sem skreytir mál mitt er öll fengin frá nóbelsskáldinu Bob Dylan. Ýmsir gagnrýndu þá ákvörðun sænsku Nóbelsakademíunnar á síðasta ári að festa medalíuna á foxríkan poppara frekar en að heiðra alvarlega þenkjandi rithöfund sem stritað hefur í sveita síns andlits árum saman, án mikillar umbunar. Í raun virðist Dylan sjálfur hafa orðið nokkuð sleginn þegar hann heyrði af viðurkenningunni og treysti sér ekki til að taka við henni í eigin persónu. Ég er sjálfur á báðum áttum varðandi verðlaunaveitinguna. Vissulega er Bob Dylan ekki fyrst og fremst maður orðsins, því að öll hans helstu verk eru samin sem textar við lög – dægurlög – og lúta því öðrum lögmálum en verk flestra ljóðskálda. En um leið þá hefur Dylan fylgt mér frá barnæsku og ljóð hans eru sannarlega engir venjulegir dægurlagatextar. Um stund var hann skáld sinnar kynslóðar, hann kom „blóðinu á hreyfingu meðal ungs fólks“ eins og sagði í einum af fyrstu greinunum sem birtust um Dylan í íslenskum dagblöðum. Hann bar þó alltaf af sér þann dóm að hann hefði einhvern boðskap að flytja. „Söngvar mínir eru eintal við sjálfan mig“ sagði hann eitt sinn í viðtali, en um leið talaði hann þó til sinnar kynslóðar – sem situr nú í Sænsku akademíunni sem velur nóbelsverðlaunahafanna í bókmenntum. Mig langar að enda pistilinn á laginu, eða ljóðinu, sem Patti Smith flutti við afhendingu nóbelsverðlaunanna í Stokkhólmi í nýliðnum desembermánuði, „A Hard Rain’s a-Gonna Fall“. Óska ég um leið öllum sem á hlýddu gleðilegs árs og friðar.

1,355