Altíð

„Því miður verður að játa og viðurkenna að hugsjónir fullnægja aldrei almenningi – hinum fjölmenna múg sem horfir ekki til annars en almennrar velferðar. Meðalmennið krefst þess að hatrið fái notið réttar síns við hlið óbeislaðrar ástarnautnar og hver og einn heimtar að sérhver hugsjón komi honum fljótt og örugglega að persónulegu gagni. Ævinlega er fjöldanum hið hlutstæða og áþreifanlega nærtækara en hið altæka og óhlutbundna. Þess vegna fá allar þær pólitískar fullyrðingar sem lýsa yfir fjandskap á hendur öðrum betri hljómgrunn en hugsjónir. Fullyrðingar eru auðskildar og tiltækar ef þær beinast gegn öðrum stéttum, öðrum kynþætti, eða öðrum trúarbrögðum. Það getur hæglega orðið neistinn sem tendrar hinn flöktandi loga og lætur hatrið blossa.

Æskulýðnum nægir vitaskuld ekki þessi yfirþjóðlega skuldbinding, þessi hugsjón sem nær til alls mankyns. Hann vill fá að sjá óvininn augliti til auglitis handan landamæranna með trú á aðra guði. Af þessum sökum eiga flokksforingjarnir ávallt auðveldan leik á borði, þeir sem leiða óánægðan lýðinn eftir því sem vindurinn blæs. En húmanisminn, kenning Erasmusar, horfir þolinmóð langt fram á veg, á fjarlæg markmið sem varla eru sýnileg. Hún er og verður hugsjón lærdómsmanna, draumur fólksins meðan Evrópuþjóðin er ófædd. En hugsjónamennirnir og þeir sem einnig þekkja manneðlið þurfa því aldrei að velkjast í vafa um að viðleitni þeirra á alltaf undir högg að sækja frá rökvilltum ástríðum. Þeir verða að vera sér þess vel vitandi að ávallt getur flóðbylgja ofstækisins sprottið upp úr undirdjúpum hvatalífsins, brotið af sér allar stíflur, flætt yfir þær og fært í kaf. Næstum því hver kynslóð kynnist slíku bakslagi og það verður siðferðilegt verkefni hennar að láta þau ósköp ganga yfir án þess að missa hugarró.“

„Örlög alls ofstækis er að kollsigla sig. Skynsemin, hljóðlát og þolinmóð getur þraukað og beðið. Oft má hún þegja og hafa hægt um sig meðan aðrir æða og óskapast. En tími hennar kemur. Hún kemur alltaf aftur.“

(Stefan Zweig, Erasmus/Upphefð og andstreymi, útgefin 1934, íslensk þýðing Sigurjón Björnsson, útgefin á Skruddu 2015.)